Алесь Пальчэўскі - Ты не адзін

Лёня расказаў пра ўсё, што сталася з ім. Ніўцы адзін перад адным пачалі запрашаць ісці да іх у сям’ю, але хлапчук адмоўна ківаў галавой — у Ніву яму дарогі няма. Тады шакаэмаўцы пашапталіся між сабой і сказалі да ніўцаў:

— Мы папросім Ігната Міхайлавіча, каб узяў яго да нас. Будзе тут і вучыцца і жыць.

Хутка адшукалі загадчыка школы Савасцюка і разам з Лёнем пайшлі да яго. Лёня з жалем у голасе расказаў загадчыку пра ўсё тое, што перад гэтым гаварыў вучням.

— Ігнат Міхайлавіч, вазьміце ў нашу школу. Куды ж яму цяпер ісці, калі бацька з хаты выгнаў?.. — прасілі шакаэмаўцы.

— Добра, параімся з завучам, — адказаў той.

— У нас яшчэ са стыпендыяй Васільцу не ўладжана, Ігнат Міхайлавіч, а тут новы клопат, — напомніў завуч, калі Савасцюк расказаў яму пра здарэнне з Лёнем.

— А што рабіць, Аляксей Захаравіч? Дахаты хлапчук катэгарычна адмовіўся вяртацца...

— Калгас няхай возьме...

— Мы лепш дамовімся, каб калгас даваў усё неабходнае на ўтрыманне яго, а пакінуць хлапчука трэба тут. Мы ж не толькі павінны вучыць дзяцей грамаце, прывучаць іх да работы, але і выхоўваць з іх будаўнікоў калгаснага ладу. А ў хлапчука на гэтай глебе з бацькамі разлад.

Завуч хацеў яшчэ нешта сказаць, але загадчык школы паклікаў Севу і сказаў, каб той узяў Лёню ў сваю брыгаду.

— Сёння няхай паспіць з кім-небудзь на адной пасцелі, а заўтра ўладзім.

На сцэне, перад заслонай, з’явіўся ніўскі настаўнік і запрасіў сесці.

Пачыналася другая дзея п’есы.

Федзева магіла

Заняткі ў школе ішлі поўным ходам. Вярнуліся з канікул усе вучні з далёкіх вёсак, прыйшлі навічкі. З’явіліся адзетыя ва ўсё крамнае дзетдомаўцы. Новенькія чорныя гарнітуры іх вылучаліся сярод саматканых світак і шарачковых штаноў сялянскіх дзяцей. Прывыкшы за некалькі гадоў адно да аднаго, дзетдомаўцы і тут на першым часе трымаліся асобнай купкай.

Палягчэла цяпер тым шакаэмаўцам, што аставаліся на лета ў Світалаўцы. Многім з іх — сіротам — не было куды ехаць, а іншыя з’ездзілі на які тыдзень праведаць бацькоў ці родных ды адразу ж назад. Тут ім і весялей было і жылося лепш.

Цяпер, як сабраліся ўсе сто шэсцьдзесят восем вучняў, працаваць даводзілася зусім патрошку: радзей прыходзіла чарга пасвіць, ісці дзяжурыць на кухню. Калі правільна размеркаваць дзень, дык часу хопіць на ўсё: і папрацаваць, і павучыцца, і пагуляць. У ШКМ на ўсё адводзіліся пэўныя гадзіны. Калі на дварэ, скажам, ідзе дождж і на поле ці на агарод нельга ісці, дык работа заўсёды знойдзецца ў майстэрнях, у класе.

Увосень галоўная праца была на полі ды на агародзе. Сад яшчэ быў малады і пладоў не даваў. Усе дваццаць гектараў школьнай зямлі былі разбіты на маленькія доследныя ўчасткі. Араў увесь майдан трактар з саўгаса.

Вучняў на полі было шмат, і прада спорылася.

На выкапаных бульбяных участках сямікласнікі, як больш дарослыя і старэйшыя, адразу баранавалі, сцягвалі бульбоўнік. Следам за імі хадзілі адны з кошыкамі і збіралі бульбу, другія з віламі — вытрасалі бульбоўнік ад пяску і скідалі ў кучы.

Пасля абеду некалькі вучняў пятага класа, а разам з імі Грыша, пайшлі ў грыбы. Надта ж многа з’явілася апенек. Надвор’е спрыяла, і яны раслі велізарнымі сем’ямі каля пнёў, на пнях.

Дарога ў лес ішла паўз могілкі. Грыша ні разу яшчэ не быў у гэтым баку. Усё яму тут было незнаёма.

— Зойдзем на Федзеву магілу? — спытаў адзін з грыбнікоў.

— Зойдзем, — коратка адказалі астатнія.

Так ужо вялося між шакаэмаўцаў: хто б ні праходзіў з іх каля могілак, — не абміне, каб не зайсці да аднае магілы. I на гэты раз яны трошкі збочылі налева з дарогі і спыніліся каля жалезнай агарожы.

Кожную вясну дзяўчынкі з ШКМ. ачышчалі магілу і садзілі кветкі. На магіле раслі астры, саранчукі, зялёненькі барвінак.

Першае, што кінулася Грышу ў вочы — на помніку не было крыжа. На адшліфаваным камені была высечана пяцікутная зорка, а пад ёю, напісана:

Камсамолец Федзя Ткачук.

Нарадзіўся 10 снежня 1906 года, загінуў ад варожай кулі 19 чэрвеня 1922 года.

Памяць аб табе, дарагі Федзя, будзе вечна жыць у сэрцах тваіх братоў-камсамольцаў.

Грыша два разы прачытаў надпіс. Хлопцы расказалі яму, што Федзя — старэйшы брат Севы, цяперашняга брыгадзіра другой школьнай брыгады, і расказалі, як ён загінуў.

Лета 1922 года было неспакойнае. Скончылася грамадзянская вайна, замірыліся з Польшчай, людзі прыступілі да мірнай працы, але не хацелася мірыцца з такім становішчам панам, накшталт Вайтовіча, і іх паслугачам: то ў адным, то ў другім месцы з'яўляліся падазроныя людзі паблізу граніцы. Яны шнырылі па цёмных кутках і пускалі розныя чуткі то пра боскую кару за бязбожніцтва, то пра намеры замежных дзяржаў знішчыць бальшавізм. Пры зручным моманце забівалі вясковых актывістаў.