Алесь Пальчэўскі - Ты не адзін

Выбіралі самых лепшых і па працы і па вучобе. Маня прапанавала паслаць Грышу.

Хлапчук уздрыгнуў, пачуўшы сваё прозвішча, і міжвольна падсунуўся бліжэй да Свірына.

— А ён яшчэ не паказаў сябе ў працы, — гукцуў хтосьці.

Яго падтрымаў голас з другога месца залы:

— I па вучобе даганяе яшчэ пяцікласнікаў.

Усе загаманілі, зашумелі. Сакратар ячэйкі пастукаў алоўкам па стале.

— Вось бачыш, Стась, ён даганяе пяцікласнікаў, а ты спускаешся да іх з шостага класа. Дык можа цябе паслаць замест Грышы?

— Ён і хоча, каб яго паслалі, — пачуўся кплівы голас.

Па зале пракаціўся смех.

— А Грыша не камсамолец яшчэ, — зноў кінуў заўвагу Стась.

— Заява яго тут ляжыць, — падняў са стала папку з паперамі сакратар ячэйкі. — Будзем сёння разглядаць. Гэта адно, а па-другое, — мы выбіраем з вамі не адных камсамольцаў, а найлепшых вучняў. Толькі гэта даручана зрабіць камсамольскай ячэйцы. I сход жа наш агульнавучнёўскі. Васілец наш малады шакаэмавец, і ўсе вы, мабыць, ведаеце, як трапіў ён сюды. Далей Світалаўкі хлапец нідзе не быў, няхай паглядзіць наш раённы цэнтр, пабудзе на выстаўцы, азнаёміцца, якая збажына, гародніна і садавіна родзяць у нас. Пабачыць, чые каровы лепшыя — нашы ці панскія, якія ён пасвіў.

Больш пярэчанняў не было, і Грышу выбралі.

Гэты раз начальнік заставы зайшоў у школу не толькі праведаць, як вучацца, як працуюць вучні. У яго была іншая мэта: пагутарыць з навічкамі, напомніць тым, хто вучыўся ўжо летась, што жывуць яны каля самай граніцы.

Пачаў Свірын гутарку са знаёмства.

— Шмат хто з навічкоў, мусіць, не ведае, што мы суседзі. Вы вучыцеся, працуеце, а мы аберагаем вашу мірную працу. Мэта ў нас з вамі адна — спакойна жыць, добра вучыцца і мірна працаваць. Праўда?

— Праўда... — пракацілася па зале.

Дзесяцігадовая настаўніцкая праца прывучыла Свірына да такіх гутарак, калі ўвесь клас ды прысутныя на сходзе прымаюць удзел. Такія гутаркі заўсёды праходзяць жвавей і даюць большую карысць.

— Але ж вы ведаеце, ёсць людзі, якім не па сэрцы наша мірная праца. Яшчэ жывы Вайтовіч, пан гэтых палацаў. Ён разам з іншымі багацеямі хацеў бы вярнуць сабе гэты маёнтак. Толькі як жа вярнуць яго? Граніцу пільна ахоўваюць пагранічнікі. Дык паны пасылаюць цішком розных ворагаў, каб тыя шкодзілі нам.

Такога ворага не цяжка пазнаць і вам, калі яму ўдасца перайсці незаўважаным. На чужой зямлі ён трывожыцца, азіраецца, усяго баіцца.

Пра выпадак з русінавіцкім рыбаком вы не ўсе ведаеце.

...Аднае нядзелі ўлетку дваццаць шостага года Павел Раманчык сядзеў пад вярбою на беразе Нёмана і вудзіў рыбу. Тым часам на другім баку граніцы з асцярогаю выглядаў з куста невядомы чалавек у шэрай сялянскай світцы, з аброццю ў руцэ.

Ад граніцы да алешніку трошкі больш за кіламетр. Чалавек прабіраецца туды, паўзе па нашай зямлі.

«Каб толькі да кустоў дапяць, там меншая небяспека», — так думаў, паўзучы, чалавек. На што спадзяваўся ён, перапаўзаючы граніцу ўдзень? Мо на тое, што днём ходзяць мясцовыя жыхары і цяжка разабраць, хто чужы, хто свой?..

У Раманчыка рыба на хлеб не бралася. Ён устаў пашукаць чарвякоў. Падняў вынесеную веснавой паводкай адну дзеравяку, другую, пагрэбаў рукамі — ніводнага чарвяка няма. Зноў узяў галку хлеба ў рукі, пачаў яе качаць на далонях. Забруджаныя рукі зусім счарнілі хлеб. Задумаўся Раманчык, міжвольна правёў пазногцем па галцы падоўжныя палоскі, затым папярочныя. Галка хлеба нагадала Паўлу «французскую» гранату, асколкам якой ён быў ранены ў дзевяцьсот шаснаццатым годзе.

— Цьфу ты... — плюнуў Павел убок і раптам убачыў, як недалёка ад яго, метраў якіх за чатырыста, сыходзіў з узгорка чалавек. «Хто ж бы гэта? Няўжо каня хто шукае? Можа закурыць у яго ёсць. А то і рыба не клюе, і курыва выйшла», — падумаў Раманчык і пайшоў ад берага насустрач.

Чалавек заўважыў Паўла: збочыў і прыбавіў кроку.

«Эге, выходзіць, ты з нядобрымі думкамі ў галаве блукаеш тут, калі цураешся людзей. Не наш, значыць, — здагадаўся Павел і тут жа вырашыў: — Трэба пераняць яго».

Прыгнуўшыся, Раманчык пабег берагам рачулкі, што ўпадала ў Нёман, каб перасекчы шлях парушальніку. Той разгадаў Паўлаў намер і таксама прыпусціўся з адным жаданнем: «Каб толькі да кустоў, каб толькі да іх паспець...»

«Каб толькі не дапусціць да алешніку», — стараецца Павел забегчы ад кустоў. Тады парушальнік змяніў кірунак у бок сасновага лесу. Прабег сотню крокаў і на момант спыніўся. Потым зноў пабег па дрыгве, праваліўся да калень, выцягнуў адну нагу, другую, абвёў вачыма балота і зусім разгубіўся. Бегчы далей, відаць па ўсім, было небяспечна — можна з галавою праваліцца ў багну.