Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Была створана таксама складаная сістэма каналаў і штучных азёр — іх жывіла рака Уша. Азёры насілі прыгожыя назвы — напрыклад, Альбянскае, Дзявочае... Па-майстэрску зроблены і запланаваны, парк падзяляўся на чатыры часткі — алеяй і папярочным каналам — і ўлетку, калі высачэзныя ліпы і хваіны ўтульна адцяняюць алеі і сцяжынкі, здаецца, што час тут — спыніўся...

Гораду Нясвіжу пашанцавала — разбуральная рука новых камуністычных улад не хутка дацягнулася сюды, але і, дацягнуўшыся, не знайшла часу «расчысціць» цэнтральную плошчу ад гандлёвых радоў XVII-XVIII стагоддзяў, як зроблена гэта было ў Гродне. Захавалася ратуша — сведчанне, што горад меў магдэбургскае права. Захаваліся і гандлёвыя рады.

...Можна ўявіць, як у 1562 годзе па гэтых вуліцах хадзіў гуманіст і асветнік, рэфармацыйны дзеяч XVI стагоддзя Сымон Будны, які разам са сваімі аднадумцамі — нясвіжскім намеснікам М. Кавячынскім і прапаведнікам Л. Крышкоўскім заснаваў тут друкарню. Па рашэнню ЮНЕСКО дата ягонай смерці — 1593 год — адзначалася праз 400 гадоў на сусветным узроўні.

Кнігі, якія выдаваў тут Сымон Будны, былі таксама напісаныя і па-беларуску, таму гэтага чалавека лічаць на Беларусі прадаўжальнікам справы вялікага Скарыны — першадрукара славянскіх народаў. Сымон Будны — адзін з заснавальнікаў навуковай крытыкі Бібліі, яго ідэі аказалі значны ўплыў на развіццё еўрапейскага рацыяналізму. У красавіку 1564 года паслаў ліст да швейцарскага тэолага Г. Булінгера, які жыў у Цюрыху, і ў гэтым лісце выказвае сумненні ў праўдзівасці хрысціанскага дагмату Тройцы. Яго можна было б назваць "беларускім Вольтэрам". Праўда, свой пераклад Новага запавету з прадмовай і творы «Пра дзве сутнасці Хрыста» і «Супраць хрышчэння дзяцей» Сымон Будны выдаў у недалёкім Лоску, жывучы ўжо не ў Радзівілаў, а ў магнатаў Кішкаў, але ж друкарня ў Нясвіжы была для яго, хутчэй за ўсё, самай дарагой — тут жылі ягоныя сябры, прадаўжальнікі ягонай справы, яна была першай на Беларусі сапраўды беларускай друкарняй... Нездарма тут, непадалёк ад ратушы, стаіць цяпер помнік гэтаму буйнейшаму дзеячу свайго стагоддзя — недалёка і ад былой друкарні, дзе сёння працуе «раёнка»... Гэтая ратуша была пабудаваная ў 1586 годзе, пасля пераезду С. Буднага, але хочацца верыць, што ён прыязджаў сюды перад сваёй смерцю і хадзіў па новенькіх яе прыступках і па зале магістрата на другім паверсе, дзе праходзілі розныя ўрачыстасці і тэатральныя дзеі...

Архітэктар Дж. Марыя Бернардоні пакінуў пасля сябе і яшчэ адно цудоўнае збудаванне — касцёл. Гэты касцёл езуітаў таксама быў пашкоджаны войнамі, як і ўвесь ансамбль езуіцкага калегіума, але перажыў і пажары, і агонь, і чалавечае забыццё. Тут хавалі Радзівілаў, унізе стаяць труны з іх астанкамі, і мясцовы ксёндз паэтычна раскажа вам пра кожную труну і пра таго, хто ляжыць у ёй. А ўверсе, на галоўным алтары, жоўта-карычневым і фіялетава-чырвоным адсвечвае «Тайная вячэра», намаляваная ў 1753 годзе мастаком К. Д. Гескім. У Нясвіжскім касцёле, дзе бывае шматлюдна толькі на вялікія святы, хораша стаяць на вячэрняй службе і слухаць арган, а пасля доўга ўглядацца ў твары фрэсак і скульптур. З левага боку іх некалькі. Вось гэты, з каляровага мармуру, семнаццацігадовы сын М. Сіроткі, што памёр у Балонні, у Італіі. Яшчэ адзін сын, які памёр немаўлём — і між імі, у адзенні пілігрыма, сам Сіротка, а надпіс унізе на лаціне гаворыць, што перад тварам смерці кожны не рыцар, а толькі пілігрым-вандроўнік. Вось гэтая прыгажуня на калоне ці не сама Барбара Радзівіл, толькі намаляваная яна ў касцюме пазнейшай эпохі... Але якая розніца — яна ўсё роўна засталася тут, у Нясвіжы, дзе дух яе выклікаў некалі закаханы кароль... Постаці святых тут таксама нейкія мяккія, як бы прыглушаныя колерам і часам, і добра ўплятаецца ў агульны стыль мемарыяльная дошка беларуска-польскаму паэту Уладзіславу Сыракомлю, які тут вучыўся, працаваў у канцылярыі і так любіў ваколіцы Міра і Нясвіжа, што пісаў пра іх усё жыццё, каб даведаўся цывілізаваны свет аб славе продкаў і велічы гэтай зямлі...

У тым жа XVI стагоддзі, якое нездарма называюць залатым векам беларускай культуры, быў пабудаваны і кляштар бенедыктынак, і жылы манастырскі корпус з касцёлам, а таксама кляштар бернардзінцаў з ягоным жылым корпусам — помнікам архітэктуры барока. Гэтыя збудаванні архітэктару і аматару архітэктуры цікава назіраць з пункту гледжання таго, як мясцовыя традыцыі ўпляталіся ў задумы прыезджых майстроў, як кампазіцыйна вырашана тая ці іншая забудова — а мы проста паглядзім на высачэзныя купалы і нацэленыя ўвысь крыжы... I ўявім тых, чые нешматлікія імёны захаваліся ў дакументах (арганіст Ян Зубрыцкі, картограф Тамаш Макоўскі, які гравіраваў першую дакладную карту Вялікага княства Літоўскага), і чые не захаваліся, але жыцці якіх прайшлі ў гэтых сценах у пошуках вышэйшага, чым давала ім свецкае жыццё, сэнсу чалавечага існавання. Усе яны нібыта яшчэ тут — маладыя дзяўчаты, якія навекі сталі манахінямі-бенедыктынкамі і маліліся за пагрузлае ў грахах чалавецтва, мужчыны — тыя, хто дасягаў вышынь у сферы чалавечага духу... Усё тут было побач — ціхае жыццё манастыроў і пышныя магнацкія забавы; першыя на Беларусі друкаваныя кнігі, якія тады здаваліся цудам,— і бойкі гандаль іншаземных купцоў, якія любілі заязджаць у Нясвіж. Тут, у горадзе, да 1760 года працавала фабрыка славутых «перскіх пасаў», якія сталі вядомымі як слуцкія паясы, бо фабрыку гэтую пазней перавялі ў Слуцк. Рэестры расказваюць, якога колеру былі нясвіжскія паясы, колькі яны каштавалі. Мы знаходзім звесткі аб тым, што на некаторыя з іх ішло да 200 грамаў золата і 4 лотаў (лот — 12,8 грама) серабра, што кожны шляхціц лічыў свой касцюм няпоўным без такой аздобы — але ўсе гэтыя вырабы, паясы, разышліся па свеце, і ў Нясвіжы пакуль няма ніводнага з тых даўнейшых часоў, як няма нічога з таго, чым ён быў слаўны,— ткацтва, скураных вырабаў, палатна...