Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Хаця першае дакументаванае ўпамінанне пра Нясвіж адносіцца да 1446 года (тады вялікі князь Казімір перадаў яго Мікалаю Яну Неміровічу) і сярод яго ўладальнікаў славутыя магнаты Мантыгірды і Кішкі, аднак да самых апошніх дзён 1939 года, калі войска Чырвонай Арміі ўвайшло ў замак і ён перастаў быць магнацкім горадам, а стаў звычайным заштатным гарадком, Нясвіж звязаны з Радзівіламі, і таму, хацелі б мы гэтага ці не, размову пра горад пачнем з палаца.

Дакладна вядомы год закладкі мураванага палаца —1583-і. Тады, вярнуўшыся з Рыма, дзе ён быў захоплены прыгажосцю і веліччу «вечнага горада», магнат Мікалай Крыштоф Радзівіл (Сіротка) запрасіў у Нясвіж італьянскага архітэктара Дж. Марыю Бернардоні дзеля таго, каб тут, у сваіх уладаннях, будаваць горад, варты велічы магнацкага роду. Сам ён застаўся ў гісторыі культуры як мецэнат і аўтар кнігі «Мікалая Крыштофа Радзівіла падарожжа ў Святую зямлю», выдадзенай на лаціне ў 1601 годзе. Гэтае падарожжа паспрыяла яшчэ і выгнанню з горада пратэстантаў, якім ён раней шмат дапамагаў, як і ягоны бацька.

На месцы першага драўлянага жытла неўзабаве вырас палац, які цудоўна гарманіраваў з акаляючым асяроддзем і, нягледзячы на тое, што быў абкружаны высокім, да 20 метраў, земляным валам з валунамі і своеасаблівымі «вартаўнікамі» — бастыёнамі, а таксама ровам, які запаўняўся вадой, стаўся не абарончым збудаваннем, а перш-наперш жытлом магнатаў.

Мы ведаем, што замак быў спалены ў 1706 годзе шведамі, але потым адноўлены. Ад XVIII стагоддзя засталіся імёны архітэктараў, якія прымалі ў гэтым удзел,— М. Педэці, М. Фларыянавіч, К. Спампані, А. Лоцы. Гісторыя разбурэнняў і аднаўленняў яго — асобная, яна ўкладваецца ў схему бясконцых войнаў, якія вяліся на нашай зямлі, а мы пагаворым найперш аб людзях, якія жылі ў гэтым замку.

Мікалай Радзівіл Першы, які прымаў каталіцтва ў Кракаўскім саборы разам з Ягайлам, Вялікім князем Літоўскім, не жыў у Нясвіжы, але ён заклаў аснову багацця і магутнасці роду.

Сын Мікалая Старога Юрый таксама не жыў у гэтым палацы (ён памёр у красавіку 1541 года), але веліч Радзівілаў без ягоных ваенных подзвігаў будзе няпоўнай.

Горад быў своеасаблівай сталіцай Вялікага княства, куды прыязджалі не толькі палітыкі, але і дзеячы тагачаснай культуры, асветы, мастацтва...

Палітыка і атрута, каханне і прыгоды — усё сплялося ў лёсе Барбары Радзівіл, чые партрэты і сёння навяваюць лёгкі водгалас ашаломленасці ад жаночай прыгажосці і смутак перад Часам.

Паданні Нясвіжа — гэта, перш за ўсё, расказы аб трагічным лёсе менавіта гэтай прыгажуні, што пражыла жыццё хаця і кароткае, але поўнае, якое нагадвае кілішак празрыстага, пеністага шампанскага. I, як у сапраўдных прыгодніцкіх раманах,— у тым кілішку і кропля атруты ад свякрыві, італьянкі Боны Сфорца, якая стала каралевай Польшчы і не хацела, каб яе нявестка была з ліцвінак і тым узняла прэстыж Вялікага княства Літоўскага, а прынесла дзяржаве новыя землі. Праўда, некаторыя гісторыкі пішуць, што Барбара памерла ад раку — але ж легендзе не забароніш плесці свае ўласныя карункі...

Маладую жанчыну, якую горача пакахаў будучы кароль Жыгімонт Аўгуст, чакалі не толькі любоўныя ўцехі і захапленне — калі памёр стары кароль і ўсе даведаліся, што каралевіч патаемна, у віленскай капліцы, толькі ў прысутнасці яе братоў ажаніўся з Барбарай,— на яе абрынулася ўся знаць, усе тыя, хто з новым шлюбам караля звязваў свае надзеі. Быў каранаваны кароль, яе муж,— а яе не каранавалі, не прызнавалі... Два гады яе староннікі, і ў першую чаргу два браты, адчайна змагаліся за каранацыю. Нясвіжскі князь Мікалай Чорны некалькі разоў ездзіў да папы рымскага... Але, хаця ў снежні 1550 года сейм каранаваў Барбару ў Кракаўскім саборы, жыць ёй заставалася каля пяці месяцаў, і памірала яна ў страшных пакутах. Кароль быў з ёю не толькі да апошняй хвіліны: нібыта змагаючыся з самою Смерцю, ён не хацеў хаваць жонку. Два тыдні ляжала цела Барбары ў развітальным пакоі, дзе праходзілі літургіі і дзе гадзінамі сядзеў і гаварыў з ёю, нібыта з жывою, Жыгімонт Аўгуст. Але і пасля, калі ён вырашыў пахаваць яе не ў Вавелі, дзе хавалі каралёў, а ў любімай Вільні, сталіцы княства, ён сам суправаджаў картэж па ўсім шляху ад Вавельскага сабору да капліцы Святога Казіміра.

У кожным горадзе ці маленькай вёсачцы малады кароль спыняў каня і ішоў пехатой. Аб чым думаў ён у тыя невыносна доўгія гадзіны? Можа, успамінаў лісты, якія яму пісала каханая, і, гледзячы на пярсцёнак з гадзіннікам, які яна яму падаравала, паўтараў словы, напісаныя ў час, калі шчасце здавалася вечным і бясконцым: «Пасылаю Вашай Каралеўскай Мосці, свайму літасціваму пану пярсцёнак у выглядзе гадзінніка, каб В. К. М. заўсёды спяшаўся да сонца на ўсход у Літву. Дай Бог, каб хутчэй паспяшаўся. Пакорна прашу, каб В. К. М., гледзячы на гэтыя дванаццаць стрэлак, хаця б адну сабе выбраў, у час якой успомніў бы мяне, ніжэйшую і пакорную слугу В. К. М., каб збярог у памяці Вашай».