Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Яшчэ адна славутасць Навагрудка — лекарка Саламея Русецкая (па мужу Саламея-Рэгіна дэ Пільштэйн). Выйшаўшы першы раз замуж за нямецкага лекара-пратэстанта Якуба Хальпіра, яна разам з ім паехала ў Стамбул, дзе муж яе стаў лячыць тутэйшых людзей. Валодаючы жывым і дапытлівым характарам, Саламея пры гэтым набыла нядрэнныя веды ў хваробах вачэй.

Далей жыццё яе нагадвае прыгодніцкі раман — зайздроснікі агаварылі іх перад вялікім Візірам. Муж і жонка вымушаныя былі хавацца, апраўдвацца завочна. Пасля шчасце ім усміхнулася, але захварэла Саламея, муж паехаў у Боснію адзін — і трохі падлячыўшыся, маладая жанчына таксама адна паехала ў доўгае падарожжа. I чаго толькі там не было! У Ямбале лячыла жонку і сына татарскага хана Алімгірэйсултана. У горадзе Філіпбей (Плоўдзіў) дзяўчынка ад яе мікстуры захварэла, памерла — і доктарку выпусцілі толькі, калі сама яна выпіла тыя лекі. У дарозе яе выкралі, завезлі да разбойнікаў, дзе яна вылечыла галавара банды. У Сафіі Саламея паступіла на службу ў гарэм пашы. Затым смерць мужа, падарожжа, выкуп палонных аўстрыйцаў, адзін з якіх стаў пасля яе мужам. Турэцкая разня і ўсе жахі вандалізму, падчас якіх яе не кранулі. Каханне трансільванскага князя, якому яна адмовіла і які аб'явіў яе аўстрыйскай шпіёнкай. Выратавала яе зноў лекарскае майстэрства. Пасля — паездка ў Пецярбург, знаёмства з царыцай Аннай Іаанаўнай, зноў падарожжа. Мільгаюць Нясвіж (дзе ўспамінаецца князь Радзівіл), Кіеў, Камянец-Падольскі і зноў Дубна і Хоцін, дзе паўторна яна стала прыдворнай лекаркай султанскага гарэма...

Нездарма апошнім часам пра Саламею Русецкую, дзённік якой захоўваецца ў Народным музеі ў Кракаве і ўпершыню прачытаны ў 1896 годзе, з'явілася ў беларускай прэсе і літаратуры некалькі твораў, і трэба думаць, з'явяцца яшчэ.

Са славутых людзей Навагрудка гэтага стагоддзя — акадэмік Міжнароднай Акадэміі астранаўтыкі Барыс Кіт, які цяпер жыве ў Франкфурце-на-Майне, навучэнец Наваградскай Беларускай гімназіі, якая дала шмат слынных людзей для Беларусі, была адкрыта тут у час апошняга раздзелу нашай зямлі ў 20—30-ыя гады коштам і адвагай энтузіястаў беларускай справы. Пра многіх з іх расказваюць стэнды Навагрудскага краязнаўчага музея, яго экспанаты.

Пабыўшы ў Навагрудку, нельга не паехаць на казачнае возера Свіцязь непадалёк ад горада. Возера гэтае, як мы казалі, было не раз апетае Адамам Міцкевічам. Яно сапраўды незвычайнае, у ім сустракаюцца вельмі рэдкія, унікальныя расліны — напрыклад, прыгожая белая архідэя пад назвай Cephalantera longifolia. Дарэчы, непадалёк адсюль, у Карэліцкім раёне, у старыцы знайшлі ўпершыню балатвацветнік шчылісты (Nymphoides peltatum) — лічылася, што яго няма на Беларусі.

Вада возера настолькі мяккая, што можна мыць галаву без мыла. Размешчанае сярод лясоў, таямнічае, яно ў даўнія часы нарадзіла шмат легендаў. Найбольш часты матыў — дзяўчаты, якія засталіся ў горадзе адны, калі на яго знянацку напалі ворагі, вырашылі лепей пайсці пад ваду, чым памірыцца з чужынцамі. I цяпер выходзяць яны на бераг толькі апоўначы, водзяць карагоды і скардзяцца маладым падарожнікам на свой горкі лёс...

Тут, непадалёк ад возера, каля вёскі Валеўка, ёсць курган, дзе было язычніцкае капішча. Менавіта на гэтым кургане, адноўленыя, святкуюцца цяпер святы Купалы, сустракае моладзь світанак і паліць вогнішчы.

Таму — прыязджайце да нас у гэты чароўны дзень — калі самая кароткая ноч, калі ў лясах цвіце папараць-кветка і можна знайсці закапаны некалі багаты клад... I калі можна ўдосталь наглядзецца на прыгожыя мясціны Наваградчыны, якую некалі называлі беларускай Швейцарыяй.

Герб Навагрудка стаў іншым, чым «Пагоня»,— у чырвоным полі постаць воіна ў чорным узбраенні з крыламі за спіной. У правай руцэ воіна — меч, у левай — вагі. Атрыманы 18 сакавіка 1595 года.

Шмат перажыў гэты горад — і набегі крымскіх татараў у 1505 годзе, і Паўночную вайну, і страшны пажар у 1751 годзе. Але ён застаўся не толькі горадам, дзе вянчаўся кароль, дзе праходзілі ажно да 1775 года пасяджэнні Галоўнага трыбунала Вялікага княства Літоўскага. Ён застаўся горадам вялікага паэта, горадам-легендай, авеяным духам рыцара, што навекі застаўся на ягоным гербе.

Гэты горад, што знаходзіцца за 112 кіламетраў на паўднёвы захад ад Мінска — горад-рамантык. Нягледзячы на ўсе прыкметы сучаснасці, ён, здаецца, так і не адпусціў ад сябе цені тых, хто некалі тут жыў, панаваў, займаўся асветніцтвам, пакутаваў... Ім валодаў род Радзівілаў, і можа, менавіта тут найбольш выразнымі рабіліся рысы характару кожнага з іх, якія накладвалі глыбокі адбітак на лёсы навакольных людзей і сталі здабыткам гісторыі.