Вольга Іпатава - За морам Хвалынскім

У месяц бярозазол прыплыў на вымал першы струг. Купцы з Царгорада, у плашчах, аблямаваных залатымі палосамі, надменна сядзелі на палубе, адхінаючы плашчы, калі смуглявыя прыслужнікі праносіліся міма. Тоўсты гарбаносы чалавек дастаў з похваў невялікі кінжальчык, разрэзаў жоўты, як масла, прадаўгаваты плод, стаў, прычмокваючы, есці. Убачыў прагныя вочы абарванага хлапчука, што стаяў на беразе, павагаўся, кінуў кавалак. Куземка падняў, але пе стаў есці, усё глядзеў неадрыўна, i тоўсты чалавек нарэшце зразумеў. Ён паказаў на кінжал, Куземка кіўнуў галавой.

— Што імаеш? — на ломанай славянскай мове запытаўся зацікаўлены купец, забаўляючыся i запрашаючы сваіх таварышаў да пацехі. Ён паўтарыў словы, пацёр пальцамі. Куземка зразумеў. Ён павярнуўся i пабег дадому, а перад вачыма яго стаяла тонкая, сіняватая сталь ляза, так не падобная да мяккай крыцы — жалеза.

Купец, агледзеўшы скураны калчан для стрэл, падумаў, але вярнуў яго хлапчуку, адмоўна пахітаўшы галавой, Сварога ж аглядаў доўга, на выцягнутай руцэ аддаляючы яго, мацаючы белымі пульхнымі пальцамі. Пасля, зноў падумаўшы, дастаў з вялікай вышытай сумы невялікі нож, паказаў яго Куземку:

— Мяняем?

Ножык быў маленькі, але ён быў з такой жа сіняватай, цвёрдай, няўмольнай сталі. I Куземка згадзіўся.

Цяпер на покуце замест касцянога Сварога з цвёрдым суровым тварам ляжаў маленькі нетутэйшы ножык. Яго аднойчы прынёс хлопчык да каваля Воўчага Вока.

— Ці можна зрабіць з нашай крыды падобнае?

Воўчае Вока ўхапіў ножык, доўга мацаў i глядзеў

яго, i нават спрабаваў на зуб.

— З нашай крыцы зрабіць усё можна, але не ведаю як. Дзед мой ведаў, але не ўсё бацьку паспеў перадаць — трасца яго ў тры дні з'ела. Бацька мучыўся, што мала сакрэтаў кавальскай справы знае, i я таксама. Нават тое, што знаю,— каму перадам? Адны дзяўчаты ў мяне, а маладых то на вайну бяруць, то ў рабы... Ішоў бы ты да мяне, га малы, можа, разам бы што i пашукалі. Можа, ведуна б папрасілі, каб прадзеда з таго свету выклікаў дый сакрэты расказаў. А цябе хіба ж не навучылі? Адзін жа — баюся...

— З таго свету не выклікаюць нікога,— сур'ёзна сказаў Куземка.— Нават у дзеда не атрымалася. Так што трэба шукаць на гэтым свеце. Вось, можа, за морам Хвалынскім знаюць сакрэты...

Каваль Воўчае Вока рагатаў так, што ажно ўспацеў ад смеху. Шпурнуў ножык на зямлю, выгнаў Куземку.

З таго часу празвалі хлопца ў Рубяжах Хвалынам. А ён яшчэ два гады хадзіў па балотах, шукаў крыцу, сам варыў жалеза, a калі бываў на берагах Друці, тужлівымі вачыма праводзіў дзівосныя караблі. Часта брыў па дарозе, не бачачы нікога вакол сябе, i аднойчы моцна адсцябаў яго пасаднік за тое, што не пакланіўся яму Пры сустрэчы.

Калі яму споўнілася чатырнаццаць, пасаднік прыйшоў У хату.

— Увосень даніну для князя рыхтуй,— сказаў ён.— I так дзякуй за дабрыню: тры гады не чапалі гэты дом. A даніна звычайная: трыццаць пушных скурак дый жыта.

Моцна задумаўся пасля тых слоў хлопец. Аднаму не справіцца яму з данінай, а дапамагаць няма каму. I раптам прыйшло да яго разуменне, што вось сёлета як упражэцца ён у вечны сялянскі кругаварот, дык, можа, да самай смерці i не падніме вачэй ад поля. А хто ж будзе шукаць сакрэты жалеза, каб зброя мясцовая моцная была, каб ворагі дрыгавічоў не адольвалі?!

Часта хадзіў на бераг Друці, да вымалу, Куземка, але цяпер хадзіў болей. Слухаў мову незнаемую дый часцяком лавіў назвы гарадоў таямнічых, старадаўніх — Багдад, Бухара, Смараканва... Ведаў ужо, што ляжаць яны на самым краёчку зямлі — за морам Хвалынскім...

У канцы серпеня, калі пахла наваколле спелым жытам i калола босыя ногі прахалодная пожня, да берага прыстала вялікая лодка. Парусы на ёй былі спушчаныя ў знак жалобы, a караваншчыкі былі апранутыя ў сіні колер — знак жалобы. «Памёр брат купца Алі,— вунь таго, малога, з чорнай коратка абстрыжанай барадой»,— шзптам паясніў дзед Вяхір.

Каравашнчыкі хавалі нябожчыка — захуталі ў белае палотнішча, пасадзілі яго ў яме тварам на У сход, у бок Мекі, знакамітага месца мусульман, i так закапалі. Магілу не рабілі — патапталі яе нагамі. «Чым хутчэй зарасце яна травой, тым раней нябожчык дасягне іхняга раю — Джанна»,— зноў жа растлумачыў дзед Вяхір, які, жыццё пражыўшы пры дарозе, многае са звычаяў замежных гасцей ведаў i гатовы быў пра гэта расказваць бясконца.

A калі пад вечар збіраліся карабельшчыкі ехаць, riaдышоў Куземка да купца Алі, папрасіўся знакамі на карабель.