Вольга Іпатава - За морам Хвалынскім

Пад самы Спас нарадзіла Гайна двойню, хлопчыка i дзяўчынку. Дзіўна: адно ўлонне ix вынасіла, a дзеці выдаліся розныя. Дзяўчынка бялявая, як бацька, а малы ўвесь смуглявы i чорнавалосы. I не вытрываў Мікаш, купіў радзільніцы падарунак: паўжупан з сіняга коленскага сукна, абшыты жоўтым шаўковым шнурам, i спадніцу з залацістымі галунамі-галёнамі па ўсім нізе. Hi ў адной жанчыны не было такіх убораў — світы насілі з самаробнага сукна, a андаракі — з беленага палатна. Жанчыны ажно ў хату прыходзілі — на бабіну кашу ды на агледзіны.

Мала i паляжала Гайна — на поле выйшла, на зажынках спявала званчэй за ўсіх. Мікаш сена звозіў, прыпыніўся на дарозе: спелыя каласы ад гарачага ветру калыхаюцца, нібы пазвоньваюць, духмянай хваляй у твар патыхае, a ў лагчыне, сярод белых сарочак, Гайна ў рагатым галаўным уборы, у андараку з залацістымі галёнамі трымае сноп у руках i на ўсё поле заліваецца:

А збоку, пад маладой вішняй, стаіць, нябачная, люлька з немаўлятамі, Здыме зараз Гайна стракаты ўбор, завяжа па самыя вочы хустку i пойдзе жаць, не адстаючы ад спрадвечных жнеек. Удалая яна i на работу, i на песню — i шчымлівае нешта падступіла над самае горла маладому зямяніну, i падзякаваў ён некаму ca сваіх заступнікаў — ці то Іллю-Прароку, ці то Дзедку-дамавіку, якія адправілі яго ў мястэчка купляць хамут у той дзень, калі мачыха нагаварыла дзяўчыне абы-чаго, а тая з гарачкі выбегла з хаты i стаяла над рэчкай, плачучы. Mo i не пайшла б іначай такая красуня за цяглавага чалавека, што належаў гаспадару-князю. Ці ж не знайшла б яна нават шляхцюка, калі б пажадала?

Стаяў, глядзеў на жонку Мікаш, ажно пакуль не спахапіўся, што конь з возам далёка ад'ехаўся. Даганяў воз, а жаль i смутак абхапілі яго абцугамі: успомніў пра падаткі i пра тое, што авёс сёлета не ўрадзіўся, можа, хаця трохі выручыць жыта, а можа, чым дапаможа бацька.

Але пад восень выходзіла замуж сястра. Думалі, заседзіцца ў дзеўках-векавухах, але з суседняй вёскі браў яе ўдавец i патрабаваў пасагу нямала. Давялося бацьку i маці чысціць кублы i куфры, латашыць клеці.

I застаўся Мікаш без дапамогі, а жыта ўрадзіла добра i было танным. Не хапіла яму зноў грошай, i прывялі яго на гаспадарскі двор разам з вериутым беглым Iванькам, п'яніцам Процкам ды бацькам памёршага былога сябрука Кутам. Секлі там лазінамі, а Кута — палкамі, бо абражаў ён Яе Мосць каралеву Бону, у карчомцы называючы яе паганай влошкай, што народ хоча ў папежнікаў ператварыць. Калі ж дайшла чарга да Мікаша, дзяржаўца разам з войтам сталі тлумачыць княжацкаму рэвізору, што гэтаму, згодна з Наказам i Уставай, давалі ільготу, бо «за пажогаю, за вымярэццем альбо за хваробаю ўсяго дому, за голадам, за пабіццем граду i за ўбоствам» у маёитку дапамагаюць гаспадарскім людзям*. Але гэты лупежац, не аддаўшы грошы ў казну, малжонцы сваёй уборы спраўляе багатыя — дык хай таксама колькінаццаць бізуноў атрымае, перш чым гумно ў яго пашлюць чысціць. Рэвізор кіўнуў, Мікаша расцягнулі на адпаліраванай многімі жыватамі лаве — але вароты расчыніліся, Гайна з берасцяным корабам увалілася i ўпала на калені перад рэвізорам.

Вышываны чэпчык зляцеў набок, чорная каса расплялася, i поўныя, смуглявыя плечы маладой кабеты апавіў вялікі выраз простай палатнянай кашулі. Бледная, з агромністымі, поўнымі слёз вачамі, яна была надзіва прывабнай.

Шляхцюк-рэвізор, не стары яшчэ мужчына ў малінавым жупане з атласным каўняром, з доўгімі пушыстымі вусамі, ажно ўпіўся поглядам у маладзіцу, крэкнуў, разгладзіў вусы, выпрастаўся на лаве.

Войт мігнуў цівуну, той схапіў пад пахі Мікаша i разам з пакаранымі выпхнуў за вароты, хіхікнуў:

— Трэба было малжонку найперш прысылаць!

Не паспеў Мікаш абдумацца, як услед яму шпурнулі з-за брамы кораб, вечка расчынілася, i паказаўся адтуль кавалак сіняга коленскага сукна. Не забралі, значыць, паўжупан. Узяў дзяцюк кораб, памкнуўся назад у браму — за Гайнай. Але цівун са стражнікам як з-пад зямлі вылезлі:

— Ідзі дадому, рыхло i малжонка прыйдзе. Ненадоўга прыўлашчыць яе баярын, а табе прыбытак затое.

I бачачы, што той стаіць як укапаны, ціха яго пад рукі ўзялі ды павялі дадому. Моцны Мікаш, але рыжы цівун барздзейшы, a стражнік на плячо, як мядзведзь, наваліўся. Так i давялі да хаты і, упіхнуўшы ў сені, звонку хату калом парпёрлі i драўлянымі аканіцамі вокны заставілі. Аблога, як на дзіка, ды толькі!

У хаце дзеці крычаць крычма. Пакідаўся сюды-туды Мікаш, як вепр паранены, але стаміўся ўрэшце, запаліў лучыну i да дзяцей падышоў. Доўга ўзіраўся ў ix, i страшны твар яго пакрысе мякчэў, сцішаўся. Ужо не крычалі — паціху скавыталі немаўляты, чырвоныя тварыкі ix ажно ссінелі.