Вольга Іпатава - За морам Хвалынскім

Была глыбокая ноч, калі за дзвярыма пачулася валтузня, сенцы расчыніліся, Гайна лёгка слізганула ў хату, пакрытая вялікай чорнай хусткай. Рука мужыка пацягнулася за сякерай, што ляжала побач на лаве,— кабета папярэдзіла хуткім шэптам:

— Збірайся, ды прудка! Забіла я яго...

Дзяржальна сякеры, якую першай паклалі ў куфар, было гарачым. Сякера будзе карміць у невядомых землях, як i рубанак i рыдлёўка, якія хапалі муж i жопка, кідаючы ў воз няхітры скарб. Конік, выведзены з варотаў апоўначы, здзіўлена заржаў — яны абое ажно прыселі ад страху.

Па мяккай, яшчэ цёплай ад пылу дарозе, паўз сонныя, нерухомыя ўначы бярозы — хутчэй ад сядзібы, ад маёнтка, на поўдзень, за дняпроўскія парогі! А можа, пашанцуе, i знойдуць яны свабодную ад пана лешню i на лясным прылобку, каля крыніцы, наладзяць вольнае, спакойнае жытло!

Хаваліся днём у лесе, a калі скончыліся прыпасы, стала Гайна выходзіць у мястэчкі, гадаць людзям паспалітым па далоні i на бабах. У абадранай каляровай спадніцы, што сшыла наспех з коўдры, у каралях з берасклету, гнуткая, босая, яна сходзіла за цыганку, якіх многа вандравала па гарадах i мястэчках Белай Pyci. А аднойчы сапраўды сустрэліся з табарам — і, бадзяючыся з ім, дайшлі да стэпаў. Але там цыганы паварочвалі ўбок, да мора. Небяспечна было ў стэпах — блукала каралеўская варта, шукала беглякоў з Рэчы Паспалітай i, бывала, люта збівала цыганоў, шукаючы ў ix золата.

Днепр быў ужо блізка, на адзін пераход. Цыганы ў той вечар неяк заседзеліся ля вогнішча, прыкідвалі, як рухацца далей. Угаворвалі Мікаша засгацца — любіў ён коней, даглядаў ix як сапраўдны цыган. Але той усё-ткі адмовіўся:

— Буду які лапік зямлі свабоднай шукаць...

А на Гайну надзела старая цыганка абярог, сказала:

— Хай маці ўсяго жывога — Ana — абароніць цябе i дзяцей. Сапраўднай цыганкай ты была, ні пенязя ад нас не ўкрыла, сабе не ўзяла.

I яшчэ падарыла ёй сярэбраны талер — на абзавядзёнку. Абярог надзела Гайна на хлопчыка — нешта як прыхварэў ён, ляжаў вялы.

Сцяліліся над зямлёй белыя ліпеньскія туманы, падымаліся ўверх, да галін адзінокага дуба. У вазку з абцягнутым, на манер цыганскага, верхам моцна спалі дзеці, закручаныя ў лахманы. Маністы ціха задзвонькалі ў цемры, калі Мікаш паклаў цяжкую, спакутаваную без звыклай сялянскай работы руку на плячо жонкі. Маўчанпе было пакутлівым.

— Ніколі не пытаўся — што ў цябе з тым рэвізорам было?

Яна здрыганулася, адсунула яго руку, памаўчала.

— З-пад корда столькі крыві нацякло, матухна літасцівая! Ці адмалюся ад яе?!.

— Пашкадавала...— Ён цяжка падняўся, налез у вазок. Жонка ўсё не ішла, ён прыўзняў галаву, узіраючыся ў ноч.

Апошнія жарынкі зацягвала шэрым попелам, глуха вухкаў пугач. Гайна, аблітая цьмянай чырванню, нерухома сядзела на траве. Ледзь улоўна паблісквалі маністы, чорныя валасы зліваліся з начной цемрай, i нядобрае нешта падступіла да сэрца.

За некалькі міляў ад Дняпра, на невялікім хутары, прачнуліся парубежныя жаўнеры. Спякота яшчэ не пачыналася, але млява вісеў на шасце каляровы прапар з каралеўскім гербам. Пан паручнік, панцырны баярын Матэуш Ляхавец, мыўся ля студні, расставіўшы ногі, а малады пахолак трымаў баршчовага колеру курту, падшытую лазуроваю кігайкай. Баярын, сасланы сюды за п'янства i блуд, быў змрочны, яго жахаў невыносна доўгі, нудны дзень у гэтай забытай усімі иустэчы. Ён марыў злавіць якога кантрабандыста — бегляка з Рэчы Паспалітай, гэтыя абадраныя хлопцы з адчаем у вачах, даўно прыеліся. Hi прыбыткаў з ix, ні цікавасці. Аднойчы забраў, не вярнуўшы пану гаспадару, дзеўку Насту — яна даўно абрыдзела яму маўклівасцю i стоенымі слязьмі, i таму, пачуўшы ў хаце звон шкляніц i місак, ён зморшчыўся, нагой пхнуў пахолка:

— Смярдзіш ротам, быдла!

Зверху закрычаў вартавы:

— Едзе, вунь едзе! Фурманка!

— Адна? — баярын хутка выцерся, загадаў: — Пакрычы, хай сюды звернуць.

— Да Дняпра рукой падаць,— Вартавы глядзеў наперад. Жаўнеры высыпалі з гумна, дзе спалі, узіраліся ў адзінокі воз.

— Гэ-эй! — закрычаў вартаўнік, крык далёка прагучаў у паветры. Трое жаўнераў ускочылі на коней, прыгнуўшыся, пусціліся за возам, радуючыся забаве. Але людзі ў фурманцы пачулі нядобрае, а можа, проста ўбачылі гэты хутар, на які так нечакана наехалі з начы. Было відно, як, узмахваючы пугай, гнаў гаспадар свайго каня, i воз пачаў хутка аддаляцца — туды, дзе за зараснікамі вербалозу ззяла пад сонцам бліскучая гладзь вады.

— Не дагоняць! — з прытоенай радасцю сказала, выбегшы з дому, круглатварая Наста.