Вольга Іпатава - За морам Хвалынскім

— Во гэта Понцкае, або Рускае мора,— паказваў ён каравым, з вострым пазногцем пальцам на кружочак.— Там, за ім, Цар-горад знаходзіцца. Гэта значыць, цар над царамі, князь там вялікі жыве.

— Такі, як у Полацаку ці Друцку? — захоплена пытаўся хто з хлапчукоў.

— Можа, i такі,— задумліва гаварыў дзед Вяхір,— Кажуць, сонца там так пячэ, што забіць можа, затое i людзі бач якія абсмаленыя. Там i зімы няма.

— Зусім няма зімы?!

Хлапчукі недаверліва слухалі, пераглядваліся.

— А гэта што? — насмеліўся Кузёмка i тыцнуў у край бяросты.

— А гэта... гэта, брат, мора Хвалынскае... Ну, туды ад лета да лета ехаць трэба. Там недзе страшныя Гогі i Магогі, у каторых тры галавы на тулаве, як у цмока. Яны людзей ядуць i жывуць у гарах.

Мора Хвалынскае? Пракаветным нечым, таемным як абдало Куземку, i наплылі на яго словы замовы, якую дзед Векша чытаў маладому дзядзьку Алексу, калі той адпраўляўся ў войска — бараніцца ад наўгародцаў. Дзед i тады быў стары, ссохлы, як трэска, сівы, рукі ў яго калаціліся, i ён чытаў над Алексам:

«Пад морам над Хвалынскім стаіць медны дом, a ў тым медным доме закаваны змей вогненны, а пад змеем ляжыць сяміпудовы ключ ад збруі багатырскай... У той збруі не возьме цябе, малайца, ні страла, ні рагаціна, ні сякера, ні нож...»

Тады ж дзедка расказваў i пра мора. Гэта як возера, толькі разоў у тысячу большае. I хвалі там кожная з гару Мядзяную, на якую высака-высака ўзбірацца хлапчукам не толькі з Рубяжа. I качае мора сотні ўсякіх караблёў...

Не дапамагла замова — забілі дзядзьку Алексу, як раней недзе на вайне згінуў i Куземкаў бацька, Лык, a маці з гора кінулася з абрыву ў Друць, забыўшыся на Куземку. Засталіся ад яе толькі буйныя медна-сярэбраныя пацеркі i пярсцёнак. А можа, каб дабраўся дзядзька Алекса да таго мора i знайшоў чароўную зброю, адкрыўшы дзверы харома сяміпудовым ключом, то застаўся б жывым i вясёлым...

Куземка прагна глядзеў на круглячок, абведзены на бяросце, i ўжо не слухаў таго, пра што баіў дзед Вяхір — пра нядаўыяе пабоішча ў Полацаку, калі выйшла наўе біць палачан, i стрэламі нявідзімымі касіла ўсё жывое, i было тое наўе таксама нябачным... А яшчэ пра тое, што папасціўшыся тры дні, можна ўбачыць у ноч перад памі нальнай суботай на могілках тых, каму суджана памерці ў тым годзе... Хлопчык думаў пра таямнічае мора Хвалынскае, дзе ляжыць востраў Буян, а на тым востраве ёсць белы-белы, як дзедава барада, Латыр-камень... А на тым белым камені стаіць церам, дзе хаваецца чараўнічая зброя, якую не бярэ ні страла, ні сякера...

Доўжыліся ночы, глуха стагналі пад халоднымі вятрамі магутныя дубы на былым Перуновым капішчы, у трубах скуголілі бяздомныя духі Перуновы — гарцукі, не знаходзячы на даўно аглухлым месцы ахвярнай крыві птушак i быкоў, а Куземка, ходзячы за хворым дзедам, які цяпер толькі ляжаў на палацях i стагнаў, думаў пра тое, што, калі вырасце, нізавошта не пойдзе на вайну са звычайнай зброяй — тою, якую вырабляе у рубяжоўскай кузні каваль Воўчае Вока. Надта мяккая руда ў мясцовых балотах, i перасячэ тую дзіду вораг, i тады ў дзеда нікога не застанецца на ўсім белым свеце...

У канцы лістапада грымнулі маразы, a ў зімніку ўжо ляжаў глыбокі снег, i Друць, скаваная холадам, ляжала між белых берагоў нерухомаю, толькі дзе-нідзе ў палонках курылася пара. Хата да раніцы выстывала, скрозь саламяныя шчыты, якімі на ноч зачыняліся вокны, прарываўся вецер-сцюдзянец, цёмны дым сцяліўся на падлозе, ад яго глуха кашляў дзед i час ад часу прасіў Сварога злітавацца над ім, але пасля ўспамінаў пра ўнука i голасна казаў:

— Не, Кузьма, я яшчэ пажыву, а то без мяне ты зусім прападзеш!

I вучыў унука ўсяму, што ведаў i мог сам, як бы хацеў засцерагчы яго ад сіроцкага жыцця, ад злых людзей умельствам i ведамі. Хацеў быў перадаць Кузьме i замены чароўныя, але ў адно вуха ўляталі, a ў другое вуха выляталі ў хлапчука цяжкія, глухія словы. Аднаго толькі разу страпянуўся — калі дзед загаварыў пра тое, каб прысушыць дзяўчыну да хлопца, i пачаў: «За морам за Хвалынскім у медным горадзе, у жалезным цераме, сядзіць добры маладзец — забраны ў няволю, закаваны ў семдзесят сем ланцугоў, за семдзесят сем дзвярэй, а дзверы зачынены сямідзесяццю сямю крукамі...»

— Дзед: а дзе тое мора?

— A мусіць, зусім няма яго, унучак,— адказаў дзед, памаўчаўшы.

— А вось i ёсць! Ёсць яно, мора Хвалынскае! Вяхір яго на карце паказваў!

Вясной, у самы Новы год, калі жанчыны пяклі жаваранкаў i хадзілі на абрыў спяваць песні, памёр Куземкаў дзед. Калі палілі яго на могілках, пасля ссыпалі попел у урну, з высокага абрыву, дзе раней любіла гуляць сама багіня Мокаш, неслася: