Вольга Іпатава: За морам Хвалынскім

Матэуш Ляхавец люта зірнуў на яе, падбег да гумна, i двое, што засталіся, выкацілі гармату, якую ахрысцілі тут Воўкам. Кожная гармата мела ў войску сваю назву — Веларыб, Пярун, Баба, Негр, Сокал, але з сабою папрасіў паручнік Воўка,— верыў, што вернецца з ім назад у Вільню.

Першы снарад выбухнуў ззаду, наступны — наперадзе воза.

— Божа літасцівы, то ж проста цыганы! — у роспачы глядзела на дарогу Наста. Трэці стрэл i На месцы вазка ўзвіўся чорны слупок дыму, i бачна было, як ляцяць, рассыпаюцца ў паветры колы, жардзіны, як падае i б'ецца ў сутаргах конь. Паручнік задаволена крактануў, выцер вісонавай насоўкай скрыўлены ад напругі рот.

Коннікі, што ехалі ў нагоню, прыпыніўшыся, зноў паскакалі наперад, уздымаючы пыл. Звыклыя да крыві i пораху, абшукалі пажыткі, лахманы, абгледзелі зямлю. Але небагатай была спажыва: жменя літоўскіх паўгрошаў i сярэбраны талер. Сякеру i рыдлёўкі, грэбліва адкідаючы нагамі, не ўзялі: на хутары хаця ты склад рабі, усе беглякі валакуць з сабой гэтае жалеззе, без якога якраз лягчэй было б пераходзіць мяжу. Ведама, дурныя гэтыя халопы, самі на сябе нож востраць.

Прывезлі ў хутар i яшчэ нешта зусім незвычайнае — смуглявага, чорнавалосага хлопчыка, адзінага, хто, адкінуты выбухам у пальш, застаўся жывы. Хацеў паручнік яго выкінуць, бо нашто хлопскае дзіця, перашкаджаць будзе крыкам ды кугіканнем, пасля перадумаў, аддаў яго Насце.

Даўно ён заўважыў, што дзеўка трохі як бы не ў сваім розуме, але не надаваў гэтаму асаблівага значэння — што ж, як няма пакуль сярод беглякоў прыдатных маладзіц, даводзіцца адной ёй служыць i ўцехай для жаўнераў, i работніцай. Можа, дзіця ёй якраз i трэба? Нешта ж з гэтага можа быць, дый ніколі не позна прыблуднае цыганя выкінуць далей ад парубежнай варты.

Паручнік як у ваду глядзеў, але не прадбачыў таго, што адбылося. Цёмнай вераснёўскай ноччу, падпёршы хату, дзе на золь сабралася ўся варта, уцякла Наста з прыёмным сынам на дняпроўскія парогі. Пераплывала Дняпро на лодцы, глядзела, як дагараў падпалены ёю хутар, i пилёным бляскам радасці гарэлі вочы памаладзелай ад радасці кабеты...

Праз многія гады прамчыцца з войскам Налівайкі, палячы панскія сядзібы, па роднай зямлі казак Тамаш, не ведаючы, што ён з Белай Русі, што продкі яго спрадвечна засявалі яе жытам i сваімі касцямі. Толькі здзівіцца, чаму яе журботныя песні, яе зацягненыя сіняй смугой лясы так прыпадаюцьда сэрца. І ніколі не згадаюць навакольныя, чаму ў смуглявага казака шэрыя, як у тутэйшых людзей, i такія ж, то невымоўна тужлівыя, то шалёна адважныя, як у гатовага на барацьбу i на смерць, вочы...

Апавяданне

Верасень шчодра сыпаў на Рубежаўскі вымал чырвонае i жоўтае лісце клёнаў, i стары дзед Вяхір, сапучы i кашляючы, з раніцы мёў палыновым венікам ужо пашчэрбленыя часам магутныя дубовыя дошкі. На аслізлым кляновым лісце мог паслізнуцца i зламаць нагу які важны замежны купец ca струга, а тады, як пазалетась, мог прыйсці з Друцка загад ад князя — біць палкамі вінаватых. У Рубяжы стругі спыняліся нячаста — адпачыць, набраць салодкай калодзежнай вады перад астатняй дарогай — да Друці альбо да Полацака. Бывала, што высаджвалі хворага — каб пасля, на зваротнай дарозе, зноў забраць яго, ужо трохі акрыялага. Такі смуглявы аж да чарнаты грабец у цёплым, хусткай падпаясаным халаце, у паласатых бліскучых портках i з галавой, абвязанай каляровай анучкай, ажно месяц ляжаў у хаце дзеда Вяхіра, i той паіў яго дзівасілам i зверабоем. I паставіў на ногі.

Рубежаўскія хланчукі не прапускалі ніводнага струга — ні свайго, полацкага, ні кіеўскага, ні ноўгарадскага, не кажучы ўжо пра заморскі. Нябачаныя, дзівосныя людзі выходзілі на вымал, хадзілі па селішчы, а пасля ix заставаліся на беразе то залацістыя пахкія скуркі пладоў, то агрызкі невядомай дзічыны, то дзіравы абутак ці ўвогуле дзівосы, пра якія хлапчукі не ведалі што i падумаць. Знайшлі аднойчы кавалак шкла, a калі выпадкова зірнулі праз яго на мураша — вохнулі,— разоў у пяць быў павялічаны той мураш! Куземка таксама глядзеў праз тое шкло, але стары Вяхір адабраў у ix кавалак, сказаў, што нарэшце з ім сгрэмку з-пад пальца дастане, i схаваў знаходку ў сундук, дзе ў яго ляжалі, як казалі, розныя падарункі ад купцоў дый манеты. Замежныя сярэбраныя манеты — ix называлі дырхемамі — Куземка бачыў неаднойчы, яны ішлі на рынку нароўні са сваімі, імі купцы расплочваліся за розныя паслугі мясцовых.

Дзед Вяхір ведаў грамату, а на сцяне ягонай хаткі вісела бяроста, дзе цвіком прарэзаны былі нейкія загадкавыя лініі. Аднойчы, раздобрыўшыся, пасля таго як хлопцы нацягалі яму вады i замест яго вымылі вымал, расказваў ім цэлы вечар дзед Вяхір пра загадкавыя землі, адкуль ішлі паўз Рубяжа караблі.