Вольга Іпатава - Прадыслава

— Усё жыццё пражылі з табой побач. Скажы, ці трымаеш за што крыўду? Адзінокай цябе пакідаю. А маглі б быць побач дзеці ды ўнукі...

Падняла галаву Градыслава, і зірнулі на Ефрасінню родныя, ужо трохі выцвілыя, але шчырыя вочы:

— Толькі ўдзячная табе, сястра. што мяне неразумную тады ўгаварыла. А дзеці і ўнукі... Там яны, мае дзеці, — і паказала на маладых манашак, што старанна капалі ў двары ямкі для дрэўцаў».

Ефрасіння перавяла позірк на Еўпраксію. Колькі размоваў паміж імі было — такіх, якія душу ўзвышаюць і працаваць клічуць! Шмат ведае стрыечная сястра — на памяць цытуе многія мясціны з «Шасціднева» Васіля Кесарыйскага, любіць спяваць кандакі Рамана Салодкапеўца, «Вялікі канон» Андрэя Крыцкага. Голас у яе рэдкі — нізкі, з адценнямі, якія нагадваюць салаўіныя спевы ў кустоўі, што абкружае манастыр у Сяльцы.

Еўпраксія адразу ж падышла да сястры, зірнула запытальна.

— Пра Полацк... успомніла,— з цяжкасцю прагаварыла Ефрасіння. — Зараз там... салаўі пяюць...

— А я любіла час, калі цвітуць журавіны. А пасля збіраць іх і брусніцы. Не, брусніцы спачатку. Сосны над галавой гудуць, пахне чаборам, а ты падаткнеш падол дый пальцамі ягады цягнеш з тоненькай галінкі, а яна не супраціўляецца... — падхапіла яе словы Еўпраксія. Але, убачыўшы, як палатнее на вачах твар сястры, хуценька пайшла да стала, звякнула шкляніцай і сярэбраным сасудам для пітва.

«Можа, я зашмаг клапацілася, каб манастыры мае ні ў чым не мелі патрэбы, дый занадта абцяжарвала сябе мірскім,— думала Ефрасіння. — Можа, з-за гэтага і не ўсе сілы аддала Богу. А ці даруе ён мне?

Будавала манастыры, а думала пра тое, каб яны ўпрыгожвалі Полацкую зямлю. Бо яна сапраўды любіла і любіць гэты прыгожы край. На гэтай зямлі яна ўпершыню ўбачыла зорнае неба, адчула, як распірае грудзі малады празрысты вецер, як пахне аерам цёплы рачны плёс. На ёй сустракала ўзыходы сонца і білася ад роспачы ла халодным шэрым камені. Тут спазнала каханне, чалавечае гора, радасць. І ніколі не ганьбавала тымі, хто не хацеў ісці ў царкву. Значыць, яна няверна служыла Богу?

Раман спытаў у яе: ці шчасліва пражыла жыццё? Павінна была б сказаць: «Шчасліва». Прысвяціла сябе Богу, марыла, што дасць ён яснасць думак, адкрые, у чым сэнс жыцця.

Яны, язычнікі, лічаць, што чалавек прыйшоў на свет, каб радавацца свайму існаванню, каб быць шчаслівым, свабодным. Для іх манастыр — смерць. Ім здаецца, што для шчасця ёсць зямля. I не патрэбна ім ні мара аб бессмяротнасці, ні ціхая пакорлівасць існавання. Яна ж таксама змагалася — супраць духоўнай цемры, за дабро, справядлівасць. I вось... Што сталася? I з ёй, і з тым, каму яна служыла, каму аддала свае сілы, моц, здароўе? Гаспадарамі над усім сталі гандляры. Часам і святары Епіскапы робяць тое, што прынясе храму багацце. А багацце — у нячыстых руках. I з кожным годам сіла духу падае перад сілай грошай. Куды дзявацца дабру і справядлівасці, якім яна вучыла людзей усё сваё жыццё? I таму няма ў душы радасці... А ўсё ж месца ў раі мне, напэўна, падрыхтавана»,— з сарказмам падумала яна. I тут жа пераадолела сябе.

«Гэта — бабскае. Усе гады я старалася заглушыць у сабе голас плоці. А паміраю тым, кім нарадзілася,— бабай».

Яна замітусілася па ложку. Перасохлымі вуснамі папрасіла:

— Дай мне што-небудзь кіслае. Хоць адну журавінку. Еўпраксія схілілася, падторкнула плашчаніцу:

— Зараз табе апельсінаў прынясуць.

Ефрасіння зноў заплюшчыла вочы. Думкі яе паплылі ў іншым кірунку, палагаднелі.

— Бог усе ж даў мне даехаць да Іерусаліма. Я змагла пабачыць тут і Гефсіманскі сад, і месца храма, які Ён пракляў за тое, што ў ім гандлявалі людзі, якія прарокаў сваіх не прынялі, і месца, адкуль Ён, ператвораны ў полымя, узышоў у Вечнасць і вярнуўся на зямлю полымем будзіць сэрцы чалавечыя. Тут, на гэтай зямлі, мабыць, сапраўды бліжэй да сонца, чым у нас, нездарма ж яно такое яраснае, смяротна-вогненнае.

Нас сустракалі ўсюды як дарагіх гасцей. Слава аб Полацку дайшла і да гэтай зямлі, што так невымерна далёка ад нас, нашых клопатаў, нашага болю. Можа, дасць нам Госпад ў рэшце рэшт міру і спакою, любові адзін да аднаго. Можа, полацкая наша дынастыя не перасячэцца, а захаваецца ў стагоддзях, як захаваецца і Полацкая зямля, з манастырамі, што ўжо пабудаваныя і яшчэ пабудуюцца, з кнігамі, якія адна за адной кладуцца ў скрыні нашых бібліятэк, з іконамі, што пішуць цяпер і полацкія майстры, навучыўшыся майстэрству ў Візантыі і Кіеве.

Але чаму тут з'явіўся бацька, і маці Сафія, ласкавая і маладая, і дзед Усяслаў — вунь ён там, у куце, стаіць над зямлёй, і ўсмешка ў яго як заўсёды — трошкі таемная, нібыта ён ведае болей за ўсіх нас ды толькі не хоча гаварыць? Чаму яны... сабраліся тут, усе разам, і набліжаюцца да мяне, і радуюцца?!