Вольга Іпатава: Прадыслава

Хіба ж праўду даруюць? Сам сабе хвігу ў кішэні паказвай, а на людзях ліслівы павінен быць і пакорны. А інакш — расправяцца і цераз дзесяць, і цераз пятнаццаць гадоў. Яны ж ніколі нічога не даруюць».

Ён успомніў дробненькі, з лісліва-ласкавым поглядам твар тысяцкага Якуна. Чырвона-шызы, з тоўстым мясістым носам — баярына Вікулы. «Кажуць, ён многа брагі мядовай п'е, таму і распух увесь. І сліна вечна цячэ.

На вечы яны абодва стаялі спакойна, нават усміхаліся. А калі проста паказаў на іх — схамянуліся, галовы ў плечы паўцягвалі, адмаўляцца пачалі.

А цяпер помсцяць. I не толькі яны. Многія з людзей полацкіх знакамітых разбоем не грэбуюць. Толькі ўсе робяць спадцішка. Ох, як ім не даспадобы прыйшлося тое, што ён казаў на вечы! Затое як хутка прычыну знайшлі, каб адпомсціць. Праз некалькі дзён у саборы аб'явіў епіскап, што досыць ужо цярпець у горадзе паганцаў: «драўляным ідалам яны моляцца, д'ябальскія ігрышчы спраўляюць, скачуць і крычаць, яко нячысцікі».

I вось яго караюць. За язычніцства. Але ж раней толькі ўшчувалі, а сябры-рамеснікі нязлосна кпілі, чаму дрэву ды грому ён пакланяецца. Колькі гадоў назад перабраўся ён у горад, але так і не адмовіўся ад веры бацькоў. Хоць не раз улешчвалі ды залатыя горы абяцалі. Ёсць жа нешта вышэй за золата ды багацце. Чэсць, сумленне. Хоць многім гэта, напэўна, смешна — адкуль яно ў смерда? Прывыклі людзі жыць у боязі, згінаць шыю перад кожнай знакамітасцю, нібы чалавек перастаў быць чалавекам, а ў вала перарабіўся. Не! Чалавек нарадзіўся свабодным, і гаспадары над ім не людзі, а багі, якія ведаюць усе патрэбы людзей, таму што жывуць побач. Нельга ад іх адмаўляцца, як і ад зямлі, на якой вырас! Як і ад праўды. Няхай забіваюць, сабакі, усё роўна пакаяння не дачакаюцца!»

Раптам перасталі сыпацца ўдары. Тады нясцерпна, нібыта трапіў у бочку з расолам, забалела спіна. Ён са стогнам узняў галаву. I здалося, што трызніць: знаёмы прыгожы твар перад ім. Праз туман гадоў і сетку тонкіх маршчын — вялізныя цёмныя вочы, тонкі прамы нос. А вышэй — чорны клабук з тонкай белаю аздобаю вакол. Манашка... Яна схіляецца перад ім, нешта гаворыць. Ён не чуе — глядзіць на яе, уздымаецца. I раптам млеюць рукі. I небыццё, як ранішні белы туман...

Павольна вяртаецца прытомнасць. Цёплы хлебны дух шыбае ў нос, як моцная брага. Ён ляжыць на нечым мяккім, галава павярнулася набок, і ён бачыць кавалак чорнай сукенкі і сухія белыя жаночыя рукі. Ён хоча ўспомніць, што здарылася з ім, і намагаецца падняцца. Але са стогнам падае тварам на лаву. А зверху голас — уладны,рэзкі:

— Нашто ўпарцішся ў веры сваёй паганскай? Не будзе душы тваёй спакою пасля смерці.

Яго нібы ўкалолі. Застагнаўшы, павярнуўся на бок. Прашаптаў:

— Не самі людзі прынялі хрысціянства. Агнём і мячом іх хрысцілі, і цяпер царкве тваёй кроў патрэбна. А я свабодным хачу быць. Нашто прымушаць верыць у тое, што ненавідзіш?

— Ненавідзець праваслаўную царкву? Што было тут, пакуль не прыйшло хрысціянства? Ні навукі, ні граматы, ні слова напісанага. А Слова было на пачатку ўсяго. Яно раней чалавека з'явілася.

— Затое за яго цяпер і б'юць людзі адзін аднаго. Усё даруюць бліжняму: і калі жонку чужую зняславіць, і клятву сваю парушыць, а за слова — не даруюць. Асабліва калі яно супраць вяльможных людзей, ды і праўда ў ім.

— Усё гэта марнасць. Твая крыўда, твая ўпартасць.

— Яны — тое, без чаго чалавек будзе адчуваць сябе жабай без вады, пацуком у пастцы. Любоў да дзіцяці, каханне да жанчыны, зямныя турботы — без гэтага няварта жыць. Ты адраклася ад гэтага — і дзеля чаго?

— Дзеля таго, каб зрабіць людзей разумнейшымі, чым яны ёсць. Каб навучыць іх не толькі глядзець у зямлю і думаць пра кавалак хлеба. Каб ведалі яны тое, што было да іх і што будзе наперадзе.

— А многіх ты зрабіла шчаслівымі? Кнігі далі ім шчасце? А сама ты хіба шчаслівая, князёўна?

Яна здзівілася: «Князёўна»?

— Ты ведасш мяне?

Угледзелася ў схілены твар. Аброслы, даўно нямыты, маршчыністы. Падняліся пачырванелыя павекі, і глянулі на яе сінія вочы. Сінія-сінія...

Яна заплюшчылася. Спытала аслабелым голасам:

— Няўжо гэта ты, Раман?

Ён глядзеў ужо на яе пільна, не адрываючыся.

— Цябе таксама жыццё скруціла. Мяне, праўда, яшчэ горш. Колькі думаў — стану багатым, украду і ў багатыя заморскія краіны памчу. А сустрэліся — зноў жабрак. — Ён гаварыў сурова, але відаць было, што яму сорамна за сваю бездапаможнасць, за рызманы на целе. І гэты нейкі нібы хлапечы сорам вярнуў яе на зямлю. Спытала: