Вольга Іпатава - Прадыслава

А вось усё роўна радуецца яна навакольнай прыгажосці: тоўстыя, калматыя ад інею галінкі, тоненькія сняжынкі, што блішчаць, як дарагія каменні, чырвонае неба. Яна ўспомніла словы з кнігі, якую нядаўна прывезлі ў манастыр. Напісаў яе нейкі Яфрэм Сірын. Гэтую кнігу ўжо некалькі разоў ёй чытала манашка, і многія старонкі самі сабой усплывалі ў памяці:

«Мінае дзень, следам за ім ідзе другі, і, калі не гадаеш, смерць ужо стаіць над галавой тваёй. Дзе мудрацы, якія напісалі кнігі і пісаннямі сваімі напоўнілі свет? Дзе тыя, што дзівілі свет сваімі словамі і творамі, зачаравалі сваімі думкамі?

Скажы зямлі, і яна пакажа табе, дзе яны; спытай у магіл, і яны табе пакажуць, куды яны пакладзены. Усе яны разам ляжаць у зямлі, усе сталі прахам, і не адрозніш, дзе астанкі багатага і дзе парахня ўбогага».

Учора, пры спакойным святле свечак, у цемнаватым бабінцы, дзе пахла вільгаццю ад мураваных сцен, гэтыя словы гучалі пераканаўча, і манашкі сядзелі засяроджаныя, зачараваныя плаўнасцю і ўзвышаным сумам радкоў. А сёння, гледзячы вакол, сама яна запратэставала душой. Так, нічога не засталося ад мудрацоў, ад іх плоці. А дух усё ж застаўся — у кнігах, словах. Слова — вось што перажыве вякі! Колькі кніг трымала яна ў сваіх руках за доўгае жыццё, колькі перапісала і пераклала на родную мову! А хто з тых людзей, што напісалі гэтыя кнігі, жывы? Ні аднаго не ведае. Тварылі яны многа гадоў назад, але і сёння слухаюць іх жывыя людзі. Вось і яе, Ефрасінню, жаданне апанавала: напісаць і пакінуць людзям свае думкі. Многа іх яна перадумала за свае гады. Навучылася ў чалавечых душах чытаць лепш за кнігу. Але ў адным Сірын праўду мае — дробныя і нязначныя людскія клопаты. Што яны перад вечнасцю?

Ефрасіння пад'ехала ўжо да Полацка, да купецкіх радоў. Там стаяў натоўп. Тут былі і знакамітыя баяры ў высокіх узорных шапках, футрах, падбітых лісамі, і тлустыя ліхвяры ў вышытых кажухах з аўчын, і купцы ў заморскіх дарагіх каптанах, і чорныя людзі, якія прытанцоўвалі ад холаду, дыхаючы ў чырвоныя змерзлыя пальцы.

Ефрасінні кінуўся ў вочы шырокі, азызлы твар з драпежна ашчэраным ротам і маленькімі зыркімі вочкамі. «Чаго гэта ён такі вясёлы?» — міжволі падумала яна, пазнаўшы баярына Кірыка, вядомага ў горадзе ліхвяра і скнару.

I тут жа ўбачыла за спінамі і галовамі людзей нешта ярка-чырвонае. Тады зразумела, чаго шумеў узбуджаны натоўп — ён адчуў кроў. Таму гэтак раздзьмуваліся ноздры і туманіліся вочы. За сваё доўгае жыццё Ефрасіння нагледзелася ўсяго. Але тут стрываць не магла. Нейкая неўтаймаваная сіла падняла яе з саней.

Натоўп расступаўся перад ёй, некаторыя падалі на калені і хрысціліся. «Ефрасіння... Ефрасіння...» — шалясцела над галовамі. Яна ўвайшла ў кола людзей.

На грубым, драўляным памосце — распластанае чалавечае цела. I ў яго з тупой, жахлівай рытмічнасцю раз за разам упіваецца скураны, у некалькі разоў перавіты бізун. Пырскае кроў. Усё заліта ёю. Дыміцца на марозным снезе гарачая чалавечая кроў... Рыжы сабака таропка ліжа чырвоны снег, адскокваючы ўбок пры кожным удары.

У яе сцямнела ў вачах. Пацягнулася ўперад, уладна ўскінула руку. Стала ціха. Ледзьве стрымліваючы злосць, сказала кату:

— Хопіць. Пакладзіце яго ў сані. Міласэрны Бог што нам казаў?

Кат выцер спацелы лоб. I яна — можа, першы раз за ўсё жыццё — адчула злараднасць, убачыўшы, як скрывіліся ў людзей твары.

«Чаму яны такія злыя, чаму?..»

Снег пранізліва рыпеў пад яе нагамі, калі яна цвёрда ішла да саней. Цяжка ўсеўшыся, уладна сказала манашцы:

— Назад, у манастыр...

Ён ужо не адчуваў болю. Была дзікая, да непрытомнасці, нянавісць і крыўда.

«Яны думаюць, што гэтым прымусяць мяне пакланяцца іх ісцінам, якія немаведама адкуль прывезлі на тутэйшую зямлю. Пабудавалі тут каменныя храмы, сілай заганяюць у іх людзей. Гавораць аб справядлівасці, праўдзе, а самі рабоў прымусілі працаваць на сябе. Багацці незлічоныя збіраюць у манастыры. Дзе ж іхняя справядлівасць, калі вакол бедныя ды галодныя? Дзе ж іх справядлівасць, калі на іх баку княжацкая дружына і княжацкі суд? А ён цяжкі, гэты суд! А мы збіраемся патаемна, нас цкуюць, як сабак, і ўсё-такі многія з нас усё яшчэ ідуць у лес, да сваіх багоў. Але, урэшце, нават не за гэта б'юць нас сёння. За непакорства. А мяне — за тое, што нядаўна на вечы казаў праўду пра бясчынствы баярскія. Бяруць тых юнакоў і дзяўчат з самых глухіх навакольных селішчаў і прадаюць у няволю. А ў апошні час пачалі нават недалёка ад Полацка людзей хапаць. У Друцеск, на старое дворышча, звозяць, а потым купцы туды прыязджаюць, у рот людзям, як коням, глядзяць.