Вольга Іпатава - Прадыслава

— О-о-ох, ды яшчэ як б'е! — са стогнам заенчыла маці. — Кажа, што яму мая навука шкодзіць, бо за кніжкай я на ўсё забываюся. Але як жа мне жыць без яе? Зачаравала яна мяне, знахаркі якія ні лячылі — нічога не дапамагае! У мяне адна ўсяго кніжка — пра мучанікаў святых. Бацька яшчэ купляў. А каб яшчэ прачытаць, я купцу парася аддала. Вось мужык і збіў на горкі яблык, ды і выгнаў. «Ідзі,— кажа,— да сваёй Ефрасінні, хай яна сама насланнё тое здыме, што на цябе наслала». I дачку за мной выштурхнуў. Іх чацвёра ў мяне, ды толькі гэта грамату ведае, і ў яе ў вачах кніга адна. Вой, што рабіць мне, што мне рабіць!

Ефрасіння пазнавала яе. У зморшчаным, збялелым твары ледзь улоўна праступалі рысы чырванашчокай, маленькай і жвавай Еўпраксіі, лепшай і самай здольнай яе вучаніцы. Бацька, збяднелы купец, хацеў назаўсёды аддаць яе ў манастыр, але потым раптоўна забраў, каб выдаць замуж.

«Яна ж маладзейшая за мяне,— думала ігумення. — Але пакуты састарылі яе. I за што? Грубыя смерды самі топчуць тыя кволыя раслінкі прыгажосці, што я з такім натхненнем засяваю для іх жа. Напэўна, ім наогул гэта не патрэбна. Аралі ж іх дзяды зямлю без кніг і яшчэ сотні гадоў будуць араць».

Яна адчула сябе спустошанай і абрабаванай. Стала цяжка дыхаць.

— Ідзі адпачывай, Еўпраксія,— абыякава сказала яна. I кіўнула манашкам: «Правядзіце!»

Ужо зусім сцямнела ў бібліятэцы, але Ефрасіння моўчкі сядзела ў крэсле, паглыбленая ў свае думкі. Яна ўздрыгнула, нечакана ўбачыўшы перад сабой маленькую цьмяную постаць.

— Гэта я,— прашаптала дзяўчынка. — Не бойцеся. Я прыйшла, каб папрасіць вас — забярыце мяне да сябе.

— Каб спасціг цябе потым лёс тваёй маткі? — з сумнай іроніяй спытала Ефрасіння.

— Н.е. Я застануся ў вас назаўсёды. Я не хачу дадому. Тут — кнігі. Тут — ціха.

— Ты любіш кнігі?

— Я хачу стаць такой, як вы. Усё ведаць. I пісаць самой.

— Ты смешная і дзіўная дзяўчынка. Як цябе зваць?

— Прадыслава.

— Прадыслава? Прадыслава... Але табе трэба будзе згубіць гэтае імя, дзіця маё. I яшчэ многае другое, чаго ты пакуль не разумееш.

— Але вакол мяне будуць кнігі. А што можа быць лепшае за іх?

Ігумення ўзяла дзяўчынку за руку. I ад дотыку тоненькіх цёплых пальчыкаў магутнай хваляй пяшчоты абдало яе істоту. Яна сказала перасохлым ротам:

— А ведасш, я цяпер зразумела, дзе я цябе бачыла раней. У далёкім-далёкім дзяцінстве. Княжацкай дачкой...

I, не даўшы малой вымавіць слова, чамусьці засаромеўшыся свасй нечаканай пяшчоты, паспешліва дадала:

— Ідзі спаць, дзетка. Ідзі, Прадыслава...

Калі ігумсння ішла да сваёй келлі, яе твар быў светлы і спакойны. Яна адчувала, як з кожным крокам уліваецца ў яе радасць і чамусьці — сум. I, ужо засынаючы, падумала: «Трэба для манастыра яшчэ адну школу будаваць. Лепш за ўсё з царквой. Трэба, каб яна была прыгожая...»

Патузаўшы за званок, доўга пераступаў з нагі на нагу перад цяжкімі кованымі варотамі Спаскага манастыра Іаан. Ніхто не ішоў іх адчыняць.

Нарэшце ў вузкай, прарэзанай шчыліне паказалася нечае вока. Сярдзіты жаночы голас доўга распытваў Іаана, з якой патрэбы трывожыць ён малітву, якую толькі што распачалі манашкі, каб замаліць перад Богам людскія грахі. I сапраўды — аднекуль знізу, з-пад драўляных сцен манастыра, даносіліся зладжаныя ўрачыстыя спевы. Нарэшце вароты прыадчыніліся. Ён ледзь уціснуўся праз іх і прысеў на бервяно каля варотаў, цікуючы на вялікія выразаныя дзвсры, што вялі ў манастыр. Адтуль павінна была выйсці ігумення Ефрасіння.

Некалькі дзён назад у Бельчыцы да яго прыйшоў загад, каб ён з'явіўся сюды. Іаан не спытаў, нашто ён спатрэбіўся манастыру: даўно хадзілі ў горадзе чуткі, што ігумення збіраецца будаваць царкву побач з манастыром. I вось цяпер, баючыся верыць свайму шчасцю, сядзеў ён каля варотаў

У дзвярах нечакана з'явілася тонкая, уся ў чорным, постаць. Высокі клабук на галаве таксама чорны. Яна некалькі хвілін стаяла ў дзвярах, углядаючыся ў Іаана, а потым лёгка пайшла насустрач. Яму здалося — яна плыве. I яшчэ адна думка з'явілася: што клабук яе на царскую карону падобны — такая веліч і ў той жа час прастата былі ў ёй.

— Ну, ідзі, ідзі, застаяўся,— падштурхнула яго брамніца, і ён ціхмана падаўся да Ефрасінні. А тая раптоўна павярнулася і, аглянуўшыся на яго, пайшла.

На драўлянай лаве пад старой раскідзістай ігрушай ужо сядзеў тоўсты лысаваты мужчына з нездаровым азызлым тварам. Па вышыванай золатам расе пазнаў у ім Іаан епіскапа полацкага Іллю. Сумеўся спачатку — занадта разглядаў яго епіскап,— але хутка схіліўся ў нізкім паклоне. А той адразу ж загаварыў: