Алесь Пальчэўскі - Ты не адзін

Так ішоў час: Маня то сустракалася з Грышам, то пасылалі адно аднаму пісьмы. На апошнім спатканні яны дамовіліся згуляць чатырнаццатага кастрычніка вяселле. Грышу надта хацелася каб іменна ў гэты дзень радасць засланіла тое змрочнае, што прыйшлося перажыць дзевяць гадоў назад. Але выйшла па-іншаму, не так, як меркавалі Грыша і Маня. Позна вечарам шаснаццатага верасня Васільца выклікаў камандзір і сказаў аб той пачэснай задачы, у якой ён павінен прыняць удзел.

Грыша захваляваўся ад радасці. Пераступіць граніцу са сцягам вызвалення ў руках, ці ж гэта не радасць, не гонар?! Вызваліць ад панскага ўціску бацькоў, братоў, суседзяў, прынесці волю прыгнечаным, зрабіць парабкаў гаспадарамі свайго жыцця, — якую можна яшчэ назваць больш пачэсную справу для чалавека?

У тую ноч Васілец ні на хвіліну не заснуў. Думкі агарнулі яго: уявіў Пяскі, Караліну. «Дома спяць недзе і не адчуваюць свайго блізкага шчасця. I дзядзька Пятро не ведае, што заўтрашні дзень прынясе яму новае жыццё. А пан Вайтовіч, напэўна, па-ранейшаму ўсё бачыць сябе гаспадаром Світалаўкі.

Пра бацькоў і Пятра правільна думаў Грыша. А з Вайтовічам было трошкі іначай. Уночы з павятовага гарадка прымчаўся ў Караліну коннік і моцна забарабаніў у панскае акно. Яго прыслаў Запольскі паведаміць сябру, каб не марудзіў і зараз жа выязджаў са свайго фальварка.

Не злазячы з сядла, коннік перадаў праз адчыненае акно начальнікава даручэнне і памчаўся назад, а Вайтовіч забегаў з пакоя ў пакой.

— Матка боская, Езус свенты, ратуй нас! Альбіна, каханая, уцякаць трэба... Збірай каштоўныя рэчы, а я пабягу да Некраша, каб запрагаў коней.

— Божа мой, а скарб зноў кідаем на згубу, — залемантавала жонка, — каторы раз ужо...

— Альбіна, не думай пра гэта. Будзе цэлая галава — усё будзе, збірайся хутчэй,— загадаў яшчэ раз ужо з парога Вайтовіч і бягом кінуўся да фурмана.

Ён не сказаў праўды парабку, спаслаўся, што раптоўна захварэў яго сябар і просіць праз ганца прыехаць.

Некраш сонны хадзіў па хаціне, шукаючы за газнічным святлом свой абутак, а Вайтовіч тупаў з нагі на нагу ля парога і, як мог, прасіў не марудзіць.

— Ды вы, пане, прысядзьце хоць на лаве, крэслаў у нас няма... Боты знайсці не магу.

— Няма калі, каханы, расседжвацца. Такое няшчасце, такое няшчасце... — тупаў Вайтовіч і сам пачаў углядацца ў куткі, каб дапамагчы знайсці боты.

3-за фіранкі, што завешвала ложак, пачуўся жаночы голас:

— А няхай іх паляруш з тваімі ботамі... Гэта ж я і забылася, што ўчора выставіла ў сенцы. Ты прыйшоў са стайні і не ачысціў іх...

Абуўшыся, фурман пайшоў запрагаць коней, а Вайтовіч — да Пятра.

— Хто там? — пачуўся на стук у шыбу голас з хаты.

— Я, Петрусь. Прашу выйсці на хвілінку.

Пятро пазнаў пана па голасе і здзівіўся, чаго яму трэба ад парабка гэтак рана.

— Такая справа, каханы,— пачаў ласкава Вайтовіч, як толькі Пятро выйшаў на ганак.— Я мушу з жонкай адлучыцца на некаторы час, з калегам у мяне бяда, дык хачу папрасіць цябе, Петрусь, пабыць гаспадаром да майго прыезду.

— Ды ўжо ж, калі пан давярае, магу пабыць.

— Давяраю, Петрусь, давяраю. Глядзі, як сваё. Не пакрыўджу, як вярнуся. Прыдзеш, возьмеш ключы.

Пускацца ў вялікую гаворку не было патрэбы. «Яшчэ невядома, як павернецца справа, — нават у гэтую хвіліну развясельваў сябе Вайтовіч. — Не будуць жа маўчаць саюзнікі Польшчы. Напэўна, запратэстуюць, калі бальшавікі пераступяць мяжу. На ўсякі выпадак трэба ад’ехаць».

I гэта незвычайная даверлівасць, і гэта начная паспешлівасць выклікалі падазронасць у Пятра. Ён зайшоў у хату і расказаў жонцы пра панскае даручэнне.

— Ці не ўцякае ён, глядзі, — падала думку Антося. — На воўка памоўка, а мядзведзь цішком. Так і ён сябравай хваробай прыкрываецца.

— А што думаеш, можа і праўда?.. — згадзіўся Пятро. Не запальваючы святла, ён падаўся да пакояў.

Некраш быў чалавек павольнай натуры і спяшацца не любіў. Запаліўшы ліхтар, ён чысціў скрэблам і шчоткай каня, калі Вайтовіч вярнуўся ад Пятра.

— Ты яшчэ не запрог? — здзівіўся ён.

— Пачышчу яшчэ таго каня ды буду запрагаць, — адказаў зноў спакойна фурман.

— Божачка, калі тое будзе? Запрагай хутчэй.

— Пане, не гарыць жа нічога. Як жа на нячышчаным кані ехаць?

— Рабі тое, што кажуць, — ускіпеў Вайтовіч.

— Магу, — шпурнуў Некраш са злосцю скрэбла і шчотку ў куток. — Мне што — я парабак. Пану брыдка будзе.

— Даўно б гэтак.

Ён памог выкаціць з закутка брычку і пайшоў у пакоі. Каля ганка стаяў Пятро.