Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Шмат чаго тут ужо няма — няма палаца з яго пышнай «залай багінь» у стылі ракако, у якую заглядвалі экзатычныя дрэвы выдатна дагледжанага сада — настолькі прыгожага, што засталіся вядомымі імёны майстра паркавай архітэктуры Лерака і прыгоннага садоўніка Васіля. Але ёсць канал, абрысы сажалкі, ёсць цудоўная музыка Міхала Клеафаса, які з-за яе застаўся ў гісторыі (а не таму, што быў дэпутатам сеймаў, падскарбіем літоўскім і нават пецярбургскім сенатарам). I пра другога Агінскага, гетмана, нам цікава даведацца, напрыклад, што ў свой час Кацярына II вылучала яго кандыдатам у польскія каралі. Але сваё імя ён найперш праславіў стварэннем опернага тэатра і Слонімскай капэлы.

Служэнне культуры — найбольш высакароднае. I сведчанне гэтаму — музей у Слоніме, створаны ў 1929 годзе энтузіястам, закаханым у гісторыю гэтага краю. Некалькі слоў пра яго.

Іосіф Стаброўскі быў сынам капітана Мурманскага пяхотнага палка і нарадзіўся тут, у Слоніме, у 1869 годзе. Закончыў Полацкі кадэцкі корпус, Маскоўскі археалагічны інстытут, Вышэйшыя археалагічныя курсы пры Самарскім універсітэце. Палкоўнікам сустрэў першую сусветную вайну.

Палкоўнік — і археолаг? Але жаданне не нішчыць, а захоўваць тое, што створана чалавецтвам, было мацнейшым. У 52 гады ён вярнуўся ў Слонім, стаў вывучаць яго культуру, даследаваць старадаўнія курганы. Сабранае падчас гэтай працы вырашыў аб'яднаць у музей.

Калі пачалася другая сусветная вайна, схаваў ад разбурэння ўсё што мог — музей і бібліятэку. I можа, ад таго, што жыццё яго было прысвечана мэце высокай і светлай, пражыў доўга — аднаго году не дажыў да стагоддзя. Да самага пачатку 1968 года рупіўся I. Стаброўскі пра свае скарбы — дакладней, пра скарбы зямлі, на якой нарадзіўся.

Паглядзіце гэты сціплы краязнаўчы музей — у ім ёсць манетныя калекцыі, знойдзеныя на замчышчы рэчы. Ёсць тут галава ідала, што калісьці зрабілі з ракушачніка,— у канцы вуліцы Гагарына (былая Альбярцінская), ва ўрочышчы Дубы, існавала язычніцкае капішча. Ідал знойдзены там, недалёка ад старажытнейшага вала. Капішчаў на Беларусі было мноства, яны сведчаць, што нашы продкі арыентаваліся на ўсход сонца, пераважна ў самы доўгі купальскі дзень 22 чэрвеня. Купалу, язычніцкага бога, які даў назву самаму паэтычнаму і папулярнаму святу на Беларусі — Купаллю, былі прысвечаны, як можна меркаваць, тыя старажытныя капішчы, якія паддаюцца «расшыфроўцы». На Купалле палілі кастры, праз якія скакалі, каб ачысціцца, хлопцы і дзяўчаты. У старажытнасці ў такія ночы выкрадалі нявест (корань слова «куп» ёсць ва ўсіх еўрапейскіх мовах і азначае ён «укупе» — разам), вядома, з іх згоды. Па вадзе пускалі вянкі са свечкамі і сачылі — чый вянок куды паплыве, ці выйдзе тая, што спляла яго, замуж. А галоўнае — беларусы вераць, што ў гэтую ноч, раз у год, расцвітае ў лесе, сярод папаратніка, чароўная папараць-кветка. Яе сцерагуць нячысцікі, стараюцца не дапусціць, каб просты смяротны сарваў, таму што тады пачынае ён разумець мову птушак і можа ўбачыць любы клад, схаваны пад зямлёй. Паколькі на беларускай зямлі войны былі шматлікімі; свае багацці ў зямлю людзі хавалі вельмі часта, і ў нас кладаў намнога болей, чым у іншых народаў.

Касцёл святога Андрэя стаіць на плошчы Горкага, яму болей за 200 гадоў (пабудаваны ў 1775 годзе). Стары, на гэтым месцы, быў збудаваны на сродкі караля Казіміра IV Ягелончыка, вялікага князя літоўскага ў 1490 годзе, толькі ён быў драўляньі і не захаваўся. Гэты касцёл, з яго кампактнай, двухвежавай пабудовай, з упрыгожаннямі з ляпніны і скульптурамі святых Пятра і Паўла ў нішах, з фрэскамі ўнутры, амбонам у форме ладдзі пад ветразем, дэкаратыўным роспісам, фрэскавымі карцінамі і іншымі элементамі высокай мастацкай вартасці — адзін з прыгажэйшых на Беларусі, у плане ж архітэктурнай вартасці — адзін з найцікавых помнікаў позняга барока. Быў час, калі меркавалі яго знесці, але жыхары змаглі гэтаму перашкодзіць.

Побач з касцёлам — шпіталь. Ён таксама помнік другой паловы XVIII стагоддзя, толькі тады прызначэнне яго было іншым. На першых планах горада ён значыўся як збудаванне Агінскага, і толькі пазней — як шпіталь.

Ідобра, што гэтыя будынкі захаваліся. У самыя цяжкія часы людзі, гледзячы на іх, разумелі, што гісторыя свету не пачалася з 1917 года, як ім убівалі ў галовы. Душы чалавечай гэтыя храмы ўсё ж дапамагалі выжыць у самым страшным эксперыменце, пастаўленым у гэтым стагоддзі, на гэтых вось людзях...

...Там, дзе сёння спяшаюцца на працу заклапочаныя жыхары, нашы продкі, прыбраныя ў прыгожыя вышытыя кашулі і каралі, спявалі песні, варажылі і раніцай, пабраўшыся за рукі, ішлі на Шчару сустракаць сонца. Зрэшты, робяць яны гэта і сёння, толькі ў другім месцы. А мы з вамі яшчэ раз паглядзім на музейныя экспанаты. Тут, у музеі, ёсць фота чалавека, які і зараз жыве ў Слоніме. Іван Дарафеевіч Міско — паэт Анатоль Іверс, які нарадзіўся ў 1912 годзе, перажыў часы, калі Беларусь дзялілі дзве суседнія дзяржавы і беларускае слова несла небяспеку. У час вайны пахаваў тут, паблізу, на Петралевіцкай гары, дзе расстраляна амаль уся слонімская інтэлігенцыя, сваю жонку, блізкіх. Быў партызанскім сувязным, ахоўваў помнікі Слонімшчыны ад вандалаў нашага часу. Ён піша вершы. Сам жа даўно стаў рэліквіяй Слонімшчыны, сімвалам змагання за родную культуру...