Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Касцёл быў адным часам занядбаны, але ў апошнія гады адрэстаўраваны, а нядаўна аддадзены вернікам. I, як у ранейшыя часы нашы продкі шукалі тут супакаення сэрца, так і сёння людзі прыходзяць сюды, магчыма, і не думаючы пра тое, колькі лёсаў і падзей віравала некалі тут, у маленькай сёння вёсцы Гальшаны.

А з далёкіх-далёкіх часоў захавалася пра Гальшанскае гарадзішча паданне, што некалі тут быў храм, які ў адзін момант праваліўся ў эямлю разам з людзьмі. Правал гэты ўсё болей і болей звужаўся, так што ўрэшцё меў не болей як аршын. Туды часта кідалі грошы, якія, падаючы, моцна звінелі. Але з цягам часу адтуліна зацягвалася, і цяпер усюды ціха — хіба што звон далёкай гісторыі пачуе паэт і складзе верш пра першага пачынальніка горада — Гольшу і пра рыцараў і трубадураў, а таксама таямнічыя падземныя хады.

Нездарма ж ёсць і другая легенда пра Гальшанскае гарадзішча на Варунскай вуліцы. Нібыта немцы хацелі раскапаць гэтае месца, бо там пазней была крэпасць. Але некаму з іх прысніўся сон: калі кранеце гарадзішча, усе загінеце! I ніхто не асмеліўся кранаць таямнічае месца, куды звінелі, падаючы, манеты...

Па ўсёй Беларусі ходзяць легенды, што падземныя хады ёсць не толькі ў Гальшанах, але і пад Нясвіжам, і каля Замкавай гары ў Навагрудку. Паўсюдна расказваюць і пра зачараваныя клады, заклятыя іх уладальнікамі. Над кожным вісела сваё закляцце, так што раскапаць клад было гэтак жа небяспечна, як і сустрэцца з нячыстай сілай. Ёсць паданне, што стары дзядок, які аднойчы знайшоў клад, заплакаў: «Я смерць сваю выкапаў!»

Трагічная і паэтычная зямля — наша Беларусь.

Паварот ад Брэсцкай шашы на Слонім вельмі маляўнічы — прыгожы лес, дарога, што патанае ў засені дрэў. Слонім некалі, у XVIII стагоддзі, кажуць, называлі паўночнымі Афінамі. Сапраўды, пабудаваны на рацэ Шчары — там, дзе ў яе ўпадае другая рака — Іса, ён і цяпер, пасля страшных войнаў (у адным 1881 годзе ў агні згарэла тры чвэрці жылога фонду) дае ўяўленне аб тым, якімі былі перадавыя беларускія гарады ў XVI—XVIII стагоддзях.

Слонім упершыню ўспамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1252 годам (нагадаем, што старадаўнія беларускія летапісы гэтага часу амаль не захаваліся), з назвамі Услонім, Васлонім. З тых часоў засталася толькі назва «Замчышча», дзе археолагі і па сёння знаходзяць шмат цікавых матэрыялаў па старажытнай гісторыі і культуры горада, вельмі высокай для свайго часу. Час успомнення горада — час барацьбы галіцка-валынскіх князёў з князем Міндоўгам за ўладу над Верхнім Панямоннем, дзе стаіць Слонім. Тады горадам валодаў сын Міндоўга — Войшалк, воін і манах, які заснаваў пад Навагрудкам праваслаўны Лаўрышаўскі манастыр.

Аб магутнасці Слоніма тых часоў сведчыць той факт, што пад абарону яго замка аддаліся прусы, якім у 1276 годзе пагражалі крыжакі, тут праходзіў гандлёвы шлях з Русі ў Прыбалтыку. Сярод уладальнікаў горада — князь Кейстут, які скончыў свае дні ў турме Крэўскага замка, славутыя людзі Вялікага княства Літоўскага: Ян Літавор Храптовіч, Грэгоры Багданавіч Валовіч, Леў Сапега, магнаты Агінскія. I, канешне, як адзін з буйнейшых гарадоў, ён атрымаў і магдэбургскае права — у 1591 годзе. Герб Слоніма — залаты леў з падвойным сярэбраным крыжам на блакітным полі.

Тыя ці іншыя людзі заўсёды прычасныя да гісторыі гарадоў і іх культуры. Нягледзячы на тое што абодва Сапегі — Леў і Казімір Леў — прыклалі шмат намаганняў, каб у горадзе працавалі розныя рамесныя цэхі, развівалася ткацтва, ювелірная справа, цяслярства, сапраўднымі «бацькамі горада» сталі магнаты Агінскія. Магчыма, таму, што пры іх тут развівалася магутнае культурнае асяроддзе, працавала капэла і быў тэатр.

Але і першы перыяд шляхецкага Слоніма даў развітыя рамёствы, даў прыгожа забудаваны горад, дзе на месцы былога замчышча быў палац князёў Сапегаў, адкуль ва ўсе бакі адыходзілі вуліцы. Так выглядаюць і сёння многія сярэдневяковыя гарады; асабліва гэта бачна ў недалёкім адсюль Навагрудку, дзе плошча — як сэрца горада, адкуль разбягаюцца крываносныя сасуды.

Гэты першы, адносна спакойны перыяд скончыўся ў 1654 годзе, калі пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай. Яна, а пасля і вайна са шведамі амаль цалкам спалілі горад, так што ў пастанове сейма 1661 года ў Гродне горад быў вызвалены на некалькі гадоў ад падаткаў, таму што ён «амаль датла спалены і заграблены».

Другі перыяд аднаўлення Слоніма характарызуецца будаўніцтвам мноства храмаў, асабліва інтэнсіўным з прыходам на Беларусь езуітаў. Напачатку, у год Люблінскай уніі (1569) іх прыехала ў Вільню, сталіцу беларуска-літоўскай дзяржавы, усяго пяць чалавек, якія адкрылі першую школу. Выкладанне ў гэтай школе было бліскучае, слава аб ёй пайшла далёка, і езуіты неўзабаве сталі пашыраць сваё значэнне ў духоўным жыцці Беларусі, умеючы здабыць падтрымку самых знакамітых людзей княства. Праз якія пяць гадоў у каталіцтва перайшло ўжо некалькі славутых родаў Вялікага княства, чаму моцна спрыяла і тое, што менавіта каталікі пачалі адыгрываць першую ролю ў палітычным жыцці Рэчы Паспалітай, Вялікае ж княства Літоўскае адцяснялася на другі план. З гэтага часу пачаўся і падзел беларусаў: акаталічаная шляхта загаварыла па-польску, просты чалавек працягваў гаварыць па-беларуску. Пра гэта ярка сведчаць многія п'есы, якія ставіліся тады на школьных сцэнах і на плошчах гарадоў: яны напісаны на дзвюх мовах, бо так гаварылі простыя людзі і магнаты (а за імі і шляхта). У 1705 годзе езуіты адчынілі ў Слоніме калегію і школу. Кароль Аўгуст II даў ім цэлую вуліцу, якая стала насіць назву Студэнцкай (захавала сваё найменне).