Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Род князёў Гальшанскіх вымер у 1556 годзе, але пакінуў па сабе памяць у дакументах і гісторыі нашай зямлі. Адно з паданняў расказвае: «... Быў пан, князь, Ольшай зваўся. У пушчы месца знайшоў, паляну такую красівую. Пачалі там будавацца. I пасяленне стала... Замак там, і ў Медніках, і ў Крэве. А паміж імі падземныя хады, чацверыком можна ездзіць. А ў Альшанах так і паміж замкам і да кляштара».

Па сутнасці тут засталіся толькі рэшткі палаца, ды і не ўсяго, а толькі чацвёртай часткі. Лічыцца, што пабудаваны ён пры Паўле Стэфане Сапегу ў пачатку XVII стагоддзя, але ёсць і думка, што гэта была перабудова больш сціплага комплексу.

Сапегі, па некаторых звестках, паходзяць з полацкіх баяр і былі на Беларусі другім пасля Радзівілаў магутным магнацкім родам, займаючы з пакалення ў пакаленне важныя пасады ў Вялікім княстве, а то і прэтэндуючы на заснаванне дынастыі (як гэта было, напрыклад, у канцы XVII стагоддзя). Першы з іх, што ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах,— пісар вялікага князя Казіміра Сямён.

Найбольш славутым у гэтым родзе быў Леў Іванавіч Сапега, які нарадзіўся ў маёнтку Астроўна Віцебскага павета ў 1557 годзе (а ўладанні Сапегаў распасціраліся на ўсю Беларусь, і нездарма Астроўна і Гальшаны знаходзяцца ў розных кутках Беларусі). Леў Сапега быў канцлерам вялікім літоўскім, адукацыю атрымаў у Ляйпцыгскім універсітэце, стаў рэдактарам і па сутнасці, стваральнікам аднаго з лепшых у Еўропе юрыдычных статутаў — Статута Вялікага княства Літоўскага, выдатным дыпламатам. Ашмянскі староста Павел Сапега, які будаваў палац, быў з ружанскай (яшчэ гаварылася — северскай ці чарэйскай) лініі роду і застаўся ў гісторыі мастацтва тым, што надмагільны помнік яму і тром ягоным жонкам у поўны рост захаваўся і цяпер знаходзіцца ў музеі старажытнабеларускага мастацтва Акадэміі навук Беларусі.

...Некалі ў гэтым раскошным палацы, малюнкі якога захаваліся і асабліва ўражваюць на фоне таго, што мы бачым цяпер, грымелі аркестры, і паны ў каштоўных уборах танцавалі грацыёзныя танцы, а ў вежах размяшчаліся пакоі з кафлямі і ляпнінай, і над вежамі ў зімовыя ночы глуха гудзеў вецер. Замак уяўляў сабою прамавугольны замкнуты будынак з дваром пасярэдзіне (гэта падобна да замка ў Міры). Пабудовы былі трохпавярховымі, супраць уязной брамы стаяла дамавая капліца. Па керамічных плітках падлогі, дзе засталіся толькі рэшткі, што цяпер збіраюць археолагі, хадзілі людзі, якія вызначалі лёс цэлай дзяржавы, уздымалі на паўстанне сваіх падданых і плацілі за гэта і іхняй, і ўласнай крывёй (у лістападзе 1700 года Сапегі, напрыклад, былі разбіты пад Алькенікамі абуранай шляхтай, а пасля выгнаны з Вялікага княства Літоўскага і пазбаўлены ўсіх сваіх пасад). Яшчэ на пачатку гэтага стагоддзя існавала думка аб узвядзенні іх на пасад Літоўскай дзяржавы, якую планавала стварыць Германія!

Пра раскошу і бляск двара ў Гальшанах хадзілі легенды, але самая апошняя нарадзілася ў зусім нядаўнія гады, калі па распараджэнню мясцовых улад узрывалі і бурылі сцены палаца. У адзін з такіх дзён пад разбуранай сцяной загінуў малады хлопец, які — як дасюль расказваюць у Гальшанах — асабліва заўзята працаваў, каб і следу ад «праклятага мінулага» не засталося. Кажуць, што пакаралі яго продкі...

Некалі гэты палац абкружалі равы, дзе бруілася вада, непадалёк была і сажалка. Цяпер — толькі руіны і забыццё. У дакументах чытаем, як у другіх маёнтках Сапегаў — у Ружанах і Зэльве — працавалі ў XVIII стагоддзі тэатральныя трупы, дзе апроч сваіх, мясцовых, былі і французскія артысты, а ў музычнай, опернай ды балетнай школах вучыліся дзеці прыгонных, будучыя артысты. Сярод рэпертуару — опера «Вясковы вядзьмар» Ж.-Ж. Русо, музычная камедыя «Чароўнае дрэва» Малінэ,— такім рэпертуарам маглі ганарыцца і сталічныя сцэны! Гэтыя трупы маглі прыязджаць і сюды, у Гальшаны, уладары якога былі знаёмыя і з творамі Ж.-Ж. Русо, і з еўрапейскай класікай — нездарма ж вучыліся яны ў асноўным ва універсітэтах Еўропы. Запрашалі сюды і італьянскіх архітэктараў і жывапісцаў. Сам палац, як лічаць спецыялісты, быў вельмі падобны да помнікаў нідэрландскай архітэктуры.

Францысканскі касцёл у Гальшанах пабудаваны ў 1618 годзе, мае адметныя рысы стылю барока. Ён уражвае цэласнасцю аб'ёмнай будовы, манументальнымі формамі. Найбольш жа цікавы — унутры. Распісаны ён прыгожа і маляўніча, і ззянне свечак у час набажэнстваў, роспіс сцен, паўкружжа апсіды надаюць яму выгляд пышнасці, характэрнай для XVIII стагоддзя, калі ён ствараўся. Гэта сапраўды пышнасць — раскошны храм, музыка, якая лілася зверху, дзе абавязкова стаяў арган; прыгожая ляпніна. Набажэнствы нездарма ператвараліся ў грандыёзнае відовішча, падчас якога раскрываліся чалавечыя душы... Некалі тут былі фрэскі, алебастравыя скульптуры з капліцы Сапегаў. У касцёле захавалася надмагілле Сапегаў.