Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Недалёка ад храмаў, туды варта прайсціся і захапіць з сабой біклагу, знаходзіцца цудадзейная крынічка. Ля крынічкі збіраюцца паломнікі — акунуць у ваду хворыя рукі, галаву, папырскаць на сябе вадою. У святочныя дні тут вельмі шматлюдна, некаторыя так і сядзяць ля крыніцы цэлы дзень пасля ранішняй службы. Сляпыя спяваюць царкоўныя, а часта і проста сумныя, спакойныя песні. I ўсе чакаюць цуда, таму што, калі яны, цуды, адбываліся раней, чаму не быць ім зараз?

Вяртаючыся ў Слонім, можна з'ездзіць да недалёкага возера Альбярцін, а па дарозе на скрыжаванні вуліц Пушкіна і Міцкевіча паглядзець на капліцу святога Дамініка, вядомую з 1746 года; на Савецкай пабачыць Гарадскі асабняк (1923 год), а таксама «Аўстэрыю» (№ 10), якая пабудаваная ў XVIII стагоддзі, як лічаць, архітэктарам Я. Боем, тым самым, што праектаваў пабудовы пры палацы М. К. Агінскага.

Каля возера Альбярцін, у Фабрычным пасёлку, каля былога Французскага тракта (цяпер вуліца Калгасная) знаходзіцца сядзібна-паркавы ансамбль В. Пуслоўскага. Прадпрымальнікі з гэтага роду таксама пакінулі свой след у гісторыі Слоніма, не толькі адкрыўшы некалькі буйных фабрык (дывановая мануфактура, суконная фабрыка), але і пабудаваўшы на рацэ Ісе першую ў Заходняй Беларусі гідраэлектрастанцыю.

Пасёлак на возеры спачатку назвалі Александрыйскім, у гонар рускага цара Аляксандра, пасля, з 1901 года — Альбярцінам, а ў наш час — Фабрычным. У пачатку стагоддзя тут працавалі прадпрымальнікі з іншых краін, адкрываючы свае заводы і прадпрыемствы — бельгіец Барэ, Баньфуа з Францыі, іншыя...

Сядзіба — помнік класіцызму першай паловы XIX стагоддзя на Беларусі. Нават тое, што захавалася, дае ўяўленне аб тым, як жылі багатыя людзі, якія цікавіліся не толькі прамысловасцю. Калісьці ў сядзібе была цэлая галерэя партрэтаў каралёў Рэчы Паспалітай, але яна была вывезена ў 1919 годзе пры адступленні нямецкага войска. Інвентарныя спісы гавораць аб многіх карцінах і рэчах мастацтва... Захаваная стайня сведчыць таксама аб добрым гусце ўладальнікаў сядзібы і ўладароў многіх прамысловых прадпрыемстваў горада Слоніма.

Пра паноў Пуслоўскіх, пра Агінскіх ёсць шмат паданняў. I не дзіўна — тысячы людзей будавалі гэтыя палацы, каналы, дамы. Аб тым, што народная памяць захоўвае і цану ўсяго, што так дзівіла прыезджых гасцей, гаворыць адно з паданняў:

«Недалёка адсюль, пад Целяханамі, ёсць Лысая гара. Гавораць, што гэта магіла пана. Але гавораць і другое. Паны Агінскія, калі капалі канал, мелі асуджаных, прыкутых да насілак. Ім і загадалі нанасіць гэты курган. На кургане меркавалася пабудаваць палац».

Думаецца, што ніякі палац на кургане не будаваўся б. Але сам гэты вобраз — прыкутыя да насілак людзі — мог нарадзіцца там, дзе прыгонныя людзі пакутавалі і не мелі шчасця і долі. I ўсё ж яны стваралі Прыгажосць — і таму жылі недарэмна.

Шмат славутых людзей нарадзілася на Слонімшчыне, адным з іх з'яўляецца Тадэвуш Касцюшка, ганаровы грамадзянін Амерыкі, помнік якому стаіць у Вашынгтоне, непадалёк ад Белага Дома. Нарадзіўся ён у Мерачоўшчыне, пад Косавам, і хата яго, сядзіба — не захаваліся, хіба што старая таполя, якая мабыць, памятае хлопчыка. Паўстанне 1794 года, якое было спробай вярнуць незалежнасць Рэчы Паспалітай (а ў яго складзе — Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму і Жамойцкаму, якое, нягледзячы ні на што, яшчэ адчувалася самастойным), было жорстка падаўлена. Цяжка паранены пад Мацяёвіцамі, Тадэвуш Касцюшка быў пасаджаны ў Петрапаўлаўскаю крэпасць, вызвалены адтуль Паўлам I, які, ненавідзячы сваю маці, рабіў усё адваротнае яе дзеянням. Свабодалюбны беларуска-польскі змагар і на чужыне, у Амерыцы, стаў знакамітым сваёй храбрасцю, як стаў знакамітым і Ян Чачот у Чылі, дзе яму таксама стаіць помнік. Як стала знакамітай на чужыне і беларуская дзяўчына Надзея Хадасевіч, якая стала ў Францыі не толькі жонкай славутага Фернана Лежэ, але і мастачкай, дзяячкай і служкай культуры, якая аднолькава ўздзейнічае на чалавечыя сэрцы...

Шмат нашых землякоў праславілі суседнія краіны. Апісанні Сібіры і Далёкага Усходу, якія дасюль лічацца класічнымі, пакінуў, напрыклад, Бенедыкт Дубоўскі (1833—1930 гг.). Ён склаў слоўнікі камчадальскай і бурацкай моваў, падобна таму, як зусім нядаўна Іван Ласкоў у Якуціі праз фінска-угорскія мовы вытлумачыў назвы беларускіх рэчак і мясцін.

А Канстанцін Ельскі, які даследаваў трапічныя джунглі Гвіяны і мясціны Перу! А Мікалай Судзілоўскі, прэзідэнт Гавайскіх астравоў, які змагаўся з амерыканскімі купцамі перад анексіяй за канакаў, якія там жылі!