Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

На левым беразе Дняпра стаіць царква Іллі Прарока, пабудаваная на месцы драўлянай у 1880 годзе. Крыжова-купальны храм мае рысы псеўдарускага стылю з яго какошнікамі, цыбулепадобнымі галоўкамі, што не характэрна для архітэктуры Беларусі.

У Оршы нарадзіўся беларускі пісьменнік, творчасць якога зрабіла вялікі ўплыў на сучаснае Адраджэнне. Гэта — Уладзімір Караткевіч. Яго раманы «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і іншыя і сёння фармуюць нацыянальную свядомасць беларусаў, пераадольваючы трагічны разрыў паміж дзвюма суседнімі культурамі, дзвюма рэлігіямі. У Оршы яго імем названа вуліца, ёсць невялікі музей.

З сучасных прадпрыемстваў у горадзе працуе льнокамбінат, прадукцыя якога ідзе ў многія краіны свету. Тут, на поўначы Беларусі, расце высакаякасны лён, кветкі якога сталі паэтычным сімвалам зямлі. Лёну, гэтай паўночнай бавоўне, прысвечаны многія песні, прымаўкі, паданні. Тут, на камбінаце, ткуць цікавыя абрусы, сурвэткі, палотнішчы. За прадзівам і ткацтвам нашы жанчыны некалі праводзілі доўгія зімовыя вечары, і ў кожнай хаце былі кросны, калаўрот, чаўнакі — усё тое, што сёння знаходзіцца ў этнаграфічных музеях. Праўда, мастацкае ткацтва сёння зноў аднаўляецца на Беларусі, як аднаўляюцца многія старажытныя народныя рамёствы — ганчарства, разьба, пляценне саломкі.

Тут на дамах шмат памятных дошак, прысвечаных падзеям мінулай вайны. Яны як бы перагукаюцца са шматлікімі курганамі на тэрыторыі горада і раёна. Напрыклад, за 2,5 км ад Аршанскага гарадзішча на левым беразе Дняпра ва ўрочышчы «Дубкі» знаходзіцца ажно 30 курганоў. Так, у Оршы — багатая шматвяковая гісторыя, якая яшчэ чакае сваіх сапраўдных даследчыкаў.

На 109-м кіламетры Брэсцкай шашы стаіць указальнік направа: «Мір, Навагрудак».

Некалькі кіламетраў ад шашы — і на гарызонце зачырванелі вежы Мірскага замка. Іх чатыры па баках і адна над уваходам. Адноўлены пакуль дзве, і ў адной з іх у лістападзе 1992 г. адкрыта экспазіцыя. Назва Міра, які сваёй гісторыяй цесна звязаны з гісторыяй замка, упершыню ўспамінаецца ў 1395 годзе — тады крыжакі на чале з грасмайстрам Тэўтонскага ордэна Конрадам фон Юнгінгенам, не ўзяўшы Наваградка, напалі на менш ум-цаваныя гарады Мір і Ліду і разбурылі іх. Уладальнікамі Міра быў спачатку Сенька Гедыгольдавіч, які атрымаў яго ад вялікага князя літоўскага Сігізмунда Кейстутавіча, затым — род Ільінічаў.

Пры ўнуку першага Ільініча Юрыю, у 1555 годзе, Мір увайшоў ва ўтворанае тут графства. Праз трынаццаць гадоў, калі памёр Юрый, графства, разам з замкам, перайшло да роду Радзівілаў.

Гэта быў найслаўнейшы і знакаміцейшы магнацкі род на Беларусі, пра які адным часам нават гаварылі: «Лепей нарадзіцца Радзівілам, чым каралём...» У самых нядаўніх кніжках пра Мір чытаем, што «горад і замак належалі літоўскім феадалам». Хіба ж літовец Юрый (у розных дакументах яго імя вар'іруецца як Юрэй, Юр) Ільініч? Адзін з лістоў караля Жыгімонта пацвярджае завяшчанне Ільініча, і напісаны ён на старабеларускай мове, якою гаварыла ў той час уся дзяржава: «...староста Берестейский небожчик пан Щасный Юревич Илинича, будучы на смертной постели, за доброй памяти и суполного разуму своего без жадного припуженя, а им с чыее намовы, леч сам по доброй воли, дал м пометил через тестамент свой по животе своём сына своего Юря...» Яшчэ Ільінічы збудавалі, а першы з Радзівілаў працягваў ствараць у Міры замак-крэпасць.

Той час быў трывожным: крымскія татары хваля за хваляй накатваліся на нашы землі, вяртаючыся з вялікім палонам. Хто ведае, колькі беларускіх дзяўчат — ліцвінак — былі зведзены ў тыя часы ў Крым, каб даць жыццё нашчадкам тых заваёўнікаў! Вось адна з легендаў, што захавалася ад тых часоў:

«Захварэў у хана любімы сын. Колькі лекараў старалася яго вылечыць, але дарэмна. І толькі адна з паланянак лячыла — і вылечыла — ханскага сына дзівоснай травой, вывезенай са сваёй радзімы. А замест узнагароды папрасіла аднаго — каб ніколі болей не хадзіў хан паходамі на Беларусь...» Трава называлася чаборам, яна і па сёння лечыць ад многіх хвароб. А ліхія набегі неўзабаве перапыніліся — у 1506 годзе пад недалёкім адсюль Клецкам князь Міхал Глінскі (некаторыя даследчыкі лічаць, што яго ўласны род паходзіў ад татарына Мамая) — атрымаў бліскучую перамогу над татарамі, пераламіўшы іх маланкавыя набегі. Татарская навала перастала быць пагрозай для Беларусі. Але ўсё роўна замак патрабаваў абароны — небяспека тут, дзе з захаду пагражалі крыжакі, а з усходу — Масковія, была відавочнай. Якраз у XVI стагоддзі пачалі будавацца новыя гарадскія ўмацаванні — земляны вал з драўляным «парканам» і чатырма ўязнымі брамамі: Замкавай, Віленскай, Менскай, Слонімскай.