Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Адсюль, з ліпеня 1067 года да красавіка 1069 года, пачаўся шлях Усяслава разам з сынамі як палонніка, як вязня Кіева. Затым здарылася нечаканае: кіяўляне прагналі свайго князя, вызвалілі з цямніцы Усяслава і ўрачыста пасадзілі яго на княжы пасад у Кіеве...

А дата — 1067 — стала лічыцца летапісным пачаткам горада, які ўвайшоў у гісторыю Беларусі як горад майстроў — разьбяроў і друкароў, чыя слава выйшла далёка за яго межы,— і як горад славы ваеннай.

Цяпер там, дзе былі першыя дамы і княжы пасад, засталася пляцоўка, якая на 6-7 метраў узвышаецца над навакольнай мясцовасцю. У XII стагоддзі ў горадзе было прыкладна 5 тысяч жыхароў — даволі многа для свайго часу. Вельмі выгаднае становішча Оршы.як фарпоста Полацкай зямлі на ўсходзе давала ёй перавагу над Смаленскам, які імкнуўся валодаць воднымі шляхамі самастойна і выходзіць на поўдзень і Кіеў. Орша была добра ўмацаваным горадам — у 1397 годзе яна вытрымала доўгую асаду смаленскага князя Святаслава, і археолагі гавораць аб абарончым вале вышынёй у 4-5 метраў, а таксама аб абарончым рове глыбінёй каля 6, шырынёй каля 14 метраў.

Але калі Аршанскі замак у 1401 годзе штурмаваў Свідрыгайла, аршане змаглі бараніцца толькі два дні — мабыць, яшчэ і таму, што Свідрыгайла быў «свой» князь, сын вялікага князя Альгерда, княжыў у Віцебску, але быў выгнаны адтуль Вітаўтам (нават пасля, у 1408 годзе, шукаў падтрымкі ў Масквы супраць князя Вітаўта, а пасля яго смерці сам стаў вялікім князем).

Цікава, што князь Вітаўт будаваў у Оршы мураваны замак — аб гэтым вядома з ліста, які ён даслаў ордэнскаму маршалку ў Кёнігсберг (тыхчасовы Кралевец) з просьбай хутчэй адправіць у Оршу майстра каменных спраў, каб не затрымліваць работы.

Яшчэ з адным князем — Скіргайлам — у аршанцаў звязаны грашовыя клопаты. За тое, што яны падтрымалі яго (у той час як палачане, наадварот, яго прагналі), горад заплаціў у 1435 годзе вялізную кантрыбуцыю. Увогуле барацьба сыноў (а таксама ўнукаў і пляменнікаў) вялікага князя Альгерда паміж сабою дорага каштавала нашым землям, а таксама нашым продкам (як і ўвогуле ўсе сваркі валадароў). Але гэта былі, так сказаць, нягоды ўнутраныя. У канцы стагоддзя, пры вялікім князі Аляксандру, пачаліся войны з Масквою.

Орша як пагранічны горад Вялікага княства Літоўскага павінна была першаю прыняць удары ад усходняга суседа. I менавіта да 1500 года адносяцца новыя абарончыя збудаванні, а пазней — і сутычкі з маскоўскім войскам, ад якога шмат разоў гарэлі яе вежы і сцены, аж пакуль у 1514 годзе не адбылася славутая бітва войска Вялікага княства Літоўскага пад кіраўніцтвам гетмана Канстанціна Астрожскага з маскоўцамі.

Гэты адзін з найлепшых беларускіх воінаў варты асобнага аповяда. Нездарма выява бітвы пад Оршай знаходзіцца ў Нацыянальным музеі ў Варшаве, але найбольш ёю могуць ганарыцца беларусы: узначаліў бітву князь Астрожскі. Ён, адзіны праваслаўны ў вышэйшым дзяржаўным органе Рэчы Паспалітай, меў, дзякуючы сваім заслугам вялікі ўплыў на караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта, як раней на Аляксандра, яго папярэдніка.

Спецыяльны лісток навінаў, выпушчаных у Нюрнбергу ў 1514 годзе, быў прысвечаны бітве пад Оршай, яна ўвайшла ў еўрапейскія хрэстаматыі як узор перамогі над больш моцнымі сіламі ворага і як прыклад ваеннай тактыкі. Гэта адбылося 8 верасня. Нездарма ж і рымскі папа адзначаў як свята перамогу пад Оршай, а ў міжнароднай палітыцы гэта азначала пацяпленне адносін паміж каралём Жыгімонтам і імператарам Максімільянам. У сталіцы княства Вільні была пабудавана ў гонар перамогі мураваная царква Святога Мікалая, а перад гэтым адбыўся ўрачысты ўезд князя-пераможца.

У песні тых часоў гаворыцца:

У гісторыі культуры XVI стагоддзя застаўся і аршанскі староста Ф. Кміта-Чарнабыльскі, які вёў перапіску з каралём і дзяржаўнымі асобамі княства — гэтая перапіска носіць адметы талента і змяшчае багаты жыццёвы матэрыял таго часу.

У 1620 годзе Орша атрымала магдэбургскае права, яе герб: у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж. У далейшым жа яе гісторыя развівалася згодна з палітычнай сітуацыяй, што выявілася і ў архітэктуры: калі ў 1604 годзе быў заснаваны езуіцкі калегіум, то ў 1623 годзе — Куцеінскі Богаяўленскі праваслаўны манастыр. Гэтая нябачная мяжа была вельмі адчувальнай для культуры. Менавіта рэлігійнае процістаянне прывяло да таго, што ў Маскву пераехалі разьбяры, якія стварылі там дзівосныя ўзоры мастацтва, друкары, якія перавезлі ў Наўгародскі, Іверскі манастыры славутую друкарню, адкрытую ў Куцеінскім манастыры.