Вольга Іпатава: Перакат

Божа, якім адзінокім, спустошаныы і разбітым стомай адчуваю сябе, калі заціхае апошні акорд, калі толькі ў высокіх вітражах быццам застраюць маленечкія аскабалкі мелодыі, якія ледзь чутна звіняць нават тады, калі я набліжаюся да выхаду!

Думаю аб тым — а ці трэба ўвогуле, хаця на імгненне, абуджаць у гэтых вяльможах шчымлівае адчуванне вечнасці? Як бы яны аднесліся да таго смельчака, які паспрабаваў бы ўтрымліваць іх душы на тым узнясенні крыху болей, чым яны здольныя вынесці? Магчыма, яны проста распялі б смельчака на тым самым крыжы, перад якім укленчваюці.?

Адзіная істота, якая можа слухаць мяне без канца, гэта Мацэліус. Гадзінамі ляжыць ён у нагах, гледзячы разумнымі зеленаватымі вачыма, у якіх не-не ды і мільгане нейкая іскрынка. Аб чым думае ён, калі слухае ўрачыстыя гукі фісгармоніі? Якія відовішчы ўзнікаюць у калматай, з вострымі вушамі галаве? Іскры якога вогнішча я бачу ў ягоных вачах — ці не таго, што ўдзень і ўночы палае нябачна пад нашымі нагамі? Калі я паліваю ў ягонуго місу палову сваёй беднай трапезы, ён глядзіць на мяне не міргаючы, нібыта ўзважвае нешта, а пасля асцярожна пачынае хлябтаць, а наеўшыся, насмешліва махае хвастом і скача ўбок, нібыта болей не хоча ні бачыць, ні чуць нічога ў бедным пакойчыку. А ён жа ўсім абавязаны мне — і жыццём, і сваім пераўтварэннем з абшарпанага, нікчэмнага кацяняці ў прыгожага, з шаўковай мяккай поўсцю вялізнага ката! Не мог я прайсці міма яго, калі ён паміраў у падваротні і толькі слаба мяўкаў. Мяне ж самога падабралі якраз гэтак жа — калі скачанеў і скарчанеў ад голаду і холаду на вуліцах Вільні і скурчыўся ў нейкім цёмным кутку двара, добра ведаючы, што болей не выйду адтуль.

Быццам не прайшло паўстагоддзя — так яскрава помню той час. Помню жах, які ахапіў, калі маці ўпершыню глянула на мяне дзікімі, вар'яцкімі вачыма і ўчапілася ў маё горла! Як хапіла сіл, каб разняць моцныя кастлявыя рукі, якія раней помніліся мне ласкавымі, мяккімі, добрымі!

Мы ішлі з ёй па пустэльнай дарозе, галодныя, спадзеючыся толькі на цуда. Я ведаў ужо, што гэта божы гнеў прайшоў над нашай вёскай Азяродамі, што страшная Мара-чума забрала ўсіх блізкіх — бацьку, сястрычак, дзядзьку... Усе, хто ўцалеў пасля чумы, разбрыліся хто куды, таму што пан, наш гаспадар, нікому не дазволіў ні заставацца ў Азяродах, ні блізка падыходзіць да ягонага двара. Божы гнеў не мінуў і нас з матуляй: яна, страціўшы розум, не ачуняла болей і памерла па дарозе ў Вільню, куды мы накіраваліся. Я не ведаў, куды ісці; і так крочыў і крочыў наперад, пакуль не апынуўся ў горадзе. Пасля прасіў міласціну на віленскіх вуліцах, пакуль і сам не зваліўся без памяці каля сцен касцёла святой Ганны. Помпіцца, што ў той вечар ішоў моцны дождж, вада ручаямі цякла па бруку, падала аднекуль зверху, і мяне абдавала хвалямі то холаду, то нясцерпнай гарачыні. Мроілася мне, што побач матуля, вясёлая, прыгожая, як у Азяродах. Гладзіць мяне шурпатай даланёй на галаве, спявае нейкую песню, і ад таго шурпатая каменная сцяна, за якую я хапаўся, здавалася мне цёплай і ўтульнай сцяной нашай хаты, дзе добра пахла смалой і мохам...

I так паміраў я і пасля ўжо не адчуваў ні гарачыні, ні холаду. Паміраў — але не памёр. Бо міма якраз праходзіў той, хто падабраў мяне, вылечыў сваімі малітвамі, бо наўрад ці памагаў мне застацца на гэтым свеце лекар, які моршчыўся і адварочваў нос ад хама, якім мяне называлі яшчэ доўга. Спачатку гучна, пасля ўпотай, бо мой выратавальнік не толькі загадаў, каб лячыў мяне лекар, але і прывёў пасля да ісціннай веры, перахрысціў і новае імя даў. Стаў я Франэкам — а спачатку быў Лаўрынам. Быў жабраком — а стаў вучнем арганіста пры касцёле святой Ганны, бо так хацелася яго міласці. А хто мог пярэчыць у чым каралеўскаму прапаведніку, рэктару духоўнай акадэміі, славутаму Пятру Скарзе!

Пасля яго міласць накіраваў мяне да вядомага Джэраніма, рэгента хору Вісліцкага касцёла — касцёла самога вялікага караля Сігізмунда, бо адкрыліся ў мяне, божай літасцю, вялікія здольнасці. Там навучыўся я законам складання музыкі, спазнаў, як утаймоўваць гукі, што, здавалася, кіпелі ўва мне!

О, я да скону буду ганарыцца тым, што музыку маю слухаў і сам кароль! Але гэта было пасля; а да таго не раз наведваўся ў касцёл яго міласць, пан рэктар, пытаўся пра мае поспехі і ласкава гаварыў, што адчуваю я бажэсцвенныя сферы музыкі, многае мне падуладна, але прарываецца ў маіх тварэннях нешта халопскае, мірское. Я і сам разумеў, што вінаваты, але ж адчуваў, што яны таксама ўдзень і ўначы гучаць ува мне, плачуць і лашчаць... Яны, песні маёй маці...