Сяргей Грахоўскі - Споведзь

Усе гаварылі, успаміналі допыты, спрабавалі жартаваць, а на душы ў кожнага былі змрок і адчай. Так недарэчна, нізашто зламалі жыццё на самым пачатку. Сваю дваццаць чацвёртую восень я сустрэў у турэмнай камеры зберажонаю пайкаю хлеба і двума драбочкамі цукру, а наперадзе яшчэ дзевяць верасняў у няволі, невядома дзе, у лесе ці ў шахце, у катлаване канала ці на чыгуначным палатне. Дзе б ні быў, не верылася, што столькі вытрываеш. А калі нават выйдзеш, дык каму ты патрэбен з плямаю «вораг народа». Значыць, ты ўжо не народ, цябе з яго выключылі. Што ж ты зрабіў? Каму нашкодзіў, чым правініўся перад сваім народам? Успамінаю і не магу ўспомніць ніводнага ўчынку, ніводнага слова, вартага пакарання.

Галава гула ад думак і ўспамінаў, намагаўся зразумець, за што мне выпаў такі горкі лёс, за што такая несправядлівасць абрынулася на мяне. Ды хіба толькі на мяне? Вунь колькі вязуць невядома куды таленавіцейшых, разумнейшых, адданейшых нашаму ладу пісьменнікаў і проста сумленных людзей, партыйных і беспартыйных, але аднолькава ні ў чым не вінаватых. Да канца жыцця так і не зразумееш, каму, навошта і за што спатрэбілася знішчыць такія таленты, як Чарот, Галавач, Зарэцкі, Хадыка, Вольны, Каваль, Калюга, Маракоў, Лявонны. Успомнілася, як у турэмным туалеце знайшлі пісульку на абрыўку махорачнага пачка: «Даруйце, калі чым вінаваты перад вамі. Гісторыя скажа праўду. Платон». Так развітваўся былы першы сакратар ЦК камсамола Беларусі, член ЦК КПБ, член урада, сумленнейшы чалавек і пісьменнік Платон Галавач.

Пакуль грукатаў вагон, ніхто з нас не спаў: кожны думаў сваё, як пацеры, перабіраў трыста шэсцьдзесят жахлівых дзён і начэй гэтага кашмарнага года. А наперадзе была тайна, загадка, невядомасць. Нас адвучылі задаваць пытанні, думаць пра наступны дзень. За нас думалі начальнікі, следчыя, наглядчыкі, канвой — нашы страшныя апекуны.

Далёка за поўнач у закратаваных вокнах замільгалі рэдкія цьмяныя агеньчыкі. Цягнік стаў. Калі разышліся пасажыры, нас выводзілі ў чорную, як сажа, цемень і загадвалі садзіцца ў ледзьве падшэрхлую гразь. Бразгалі прыклады, тупалі падбітыя цвікамі боты, пахла паравозным дымам, казармаю і псінаю ад мокрых аўчарак. Нас пастроілі на чатыры, начальнік канвою прачытаў звычайную малітву і скамандаваў: «Направляющий, вперед!» I павялі па цёмных і гразкіх ускраінах Магілёва. Па дарозе Шашалевіч часта задыхаўся і спатыкаўся. Мы з Хадыкам падтрымлівалі яго з абодвух бакоў, каб часам не ступіў крок улева або ўправа. Ішлі доўга, як сляпыя.

У вільготнай і туманнай цемры прывялі ў пусты і гулкі двор старой, кацярынінскіх часоў, турмы. З вузкіх закратаваных вокнаў цадзілася слабае святло і валіла густая пара. На вышках варушыліся гаматныя постаці ахоўнікаў. Усё наша «пагалоўе» палічыў, праверыў па фармулярах начальнік корпуса і павёў па вузкіх калідорах з нізкаю паўкруглаю столлю. Забаранялася гаварыць, тупаць, каманды аддаваліся шэптам, каб ніхто не чуў, што прыбыў новы этап.

Наглядчык адамкнуў абабітыя жалезам дзверы, за імі — другія, з тоўстых кантовых прантоў, у камеру велічынёю з футбольнае поле, покатам усланую соннымі людзьмі да самага парога. Але арыштантаў можна трамбаваць, колькі захочуць: у камеру на дваццаць чалавек заганялі сто, і неяк месціліся. У нашай новай камеры некалі была турэмная царква, а цяпер — перавалачная «база» вандраўнікоў па няволі на Поўнач. Каля дальняй сцяны — суцэльныя нары, каля другое — некалькі металічных ложкаў з голымі дошкамі, відаць, для камерных «арыстакратаў». Насельнікі гэтага чалавечага мурашніка храпуць, мармычуць у сне, чухаюцца, войкаюць і ўздыхаюць. Дух страшэнны ад разапрэлых, даўно не мытых целаў і ад высачэзнай дзежкі, напоўненай смуроднаю жыжаю. Столь і сцены, як спелымі брусніцамі, усыпаны ўкормленымі рухомымі клапамі, гэтымі неразлучнымі спадарожнікамі ўсіх арыштантаў. Яны дакладна пікіруюць на свае ахвяры і дасмоктваюць рэшткі крыві з расчасаных змарнелых целаў. Ходка плодзяцца вялікія бледныя вошы ад нуды, ад гора, ад цеснаты.

Мы спыніліся на парозе, не маючы куды ступіць. Пабудзілі старасту камеры. Пераступаючы сонных на падлозе, падышоў высокі шыракаплечы, з маленькаю галоўкаю мужчына ў кароткіх сподніках, былы бялыніцкі настаўнік Гайдукевіч. Першае пытанне: «Адкуль? Што новага на волі?» А мы больш за год тае волі і не нюхалі. Стараста пачаў старанна запісваць нас на вузкай фанерцы. Ад першых прозвішчаў разгубіўся. «Ці ж не пісьменнікі вы, таварышы? Я ж не так даўно расказваў у класе пра вашы творы, а потым выкрэсліваў прозвішчы і выдзіраў партрэты. А божачкі, за што ж вас столькі?» Перапісаў усіх і прапанаваў размяшчацца. А дзе, калі тут і ступіць няма куды. Гайдукевіч раскатурхаў сонных, загадаў паціснуцца, легчы бокам. Умошчваліся, дзе хто мог прыткнуцца. Мы — тры Сяргеі, Ракіта, Знаёмы і я, знайшлі вольны куточак каля печы пад нарамі. Адразу дажджом пасыпаліся на нас клапы. Нехта з разбуджаных паклікаў Васіля Антонавіча Шашалевіча да сябе. Гэта быў славуты саліст-балалаечнік радыёкамітэта Струнеўскі.