Сяргей Грахоўскі - Споведзь

Гэтае веданне прыйшло цяпер, а тады? Тады па наіўнасці ў нешта лепшае верылі і пакорліва ішлі на пакуты. А без веры нават тыя нямногія, што вытрымалі нечалавечы здзек да канца, не дацягнулі б да вызвалення.

Не зразумела было, чаму адных расстрэльвалі, другім, такім жа невінаватым, давалі па дзесяць гадоў, іншым восем і нават пяць. Праўда, пасля другога кастрычніка тэрміны падскочылі да 25 гадоў, і тройкі ахвотна выконвалі новы ўказ. У іх быў адзін прынцып: лепш пакараць сто невінаватых, чым выпусціць аднаго вінаватага, лепш перагнуць, чым недагнуць, лепш больш, чым менш. Гэтым і кіраваліся.

Седзячы ў цесным, душным, смуродным сутарэнні «роднай» мінскай турмы, мы толькі і марылі, як найхутчэй вырвацца з-за кратаў на свежае паветра, з клапоўніка ў любы барак без «парашы», без пільнага вока ў «ваўчку», каб можна было паслаць дадому ліст, адправіць скаргі і «слязніцы» ўсемагутным і «любімым» кіраўнікам.

Нарэшце халодным кастрычніцкім надвячоркам пачулі чаканую каманду: «Усім сабрацца з рэчамі». Як мы хваляваліся, як радаваліся, як спяшаліся скласці свае транты ў заплечныя мяшкі, як марылі хутчэй трапіць у лагер, хоць і не ўяўлялі, што гэта такое.

Любая змена ў турэмным існаванні хвалюе і абнадзейвае зменаю абставін, спадзяваннем на нешта лепшае. Калі загадалі збірацца, значыць, некуды паедзем. Хоць да д’ябла, абы вырвацца з гэтай агіднай смуроднай душагубкі з бясконцымі вобыскамі і карцэрамі за знойдзеную іголку, кавалачак грыфеля ад алоўка, за шахматныя фігуркі, па-майстэрску зробленыя ў складчыну з хлеба. Спадзяваліся — адразу павязуць у лагер, на чыстае паветра, а там можна будзе прычакаць пасылку з сухарамі, а можа, і кавалачак сальца. За год мы так агаладалі, што вецер хістаў і збіваў з ног, а мара была адна — хоць раз пад’есці хлеба.

Усе з заплечнымі мяшкамі пастроіліся ў калідоры ў дзве шарэнгі. Зноў пераклічка, зноў адно і тое ж: прозвішча, імя, па бацьку, год нараджэння, артыкул, тэрмін. Турэмшчык перадаў нашы фармуляры начальніку канвою, нас акружылі салдаты з вінтоўкамі і аўчаркамі з вываленымі чырвонымі языкамі і вялізнымі вострымі ікламі і павялі за вароты турмы. Мы прагна глыталі свежае паветра, углядаліся ў змрочнае асенняе неба, пазіралі адзін на аднаго. Пры дзённым святле былі асабліва бледныя, худыя, зарослыя дзікаю шчэццю знаёмыя твары. Чаравікі пассыхаліся і пабялелі, адзежа звалялася і выцвіла. Зірнеш — сапраўды, ідуць людзі з «дна». Вылучаліся толькі Уладзімір Хадыка ў шэрым капелюшы і добрым драпавым паліце, Барыс Мікуліч у рудаватай футравай куртцы, добра апрануты Сымон Баранавых і заўсёды элегантны Васіль Шашалевіч. На ім самы просты касцюм выглядаў прыгожа, ён умеў насіць рэчы з уласцівым яму артыстызмам.

Павялі нас па вуліцы Валадарскага, праз Савецкую ў бок вакзала. На тратуарах спыняліся маўклівыя змрочныя людзі. Адны пазіралі спагадліва, магчыма, шукалі родных ці знаёмых, некаторыя паказвалі сваю пагарду і нянавісць да «ворагаў народа». З надзеяю і мы глядзелі на шчаслівых вольных людзей, спадзеючыся ўбачыць хоць адно знаёмае аблічча. Як мы зайздросцілі кожнаму па той бок канвою, іх шчасцю быць вольнымі. Глядзелі і думалі, як яшчэ шмат засталося неарыштаваных. У бальніцы здаецца, што ўсе хварэюць, на вакзале — усе некуды едуць, у турме — нікога не засталося на волі. А тыя, што глядзяць на нас, і не ўяўляюць, колькі людзей пакутуе за кратамі, і не павераць, што без жаднай віны.

У тупіку стаялі звычайныя пасажырскія вагоны з закратаванымі вокнамі. Іх некалі прыдумаў царскі міністр унутраных спраў Пётр Аркадзьевіч Сталыпін. З тае пары гэтыя вагоны так і завуць «сталыпінскія». У іх няма купэ, а ёсць камеры. Туды набіваюць, каб толькі зачыніліся закратаваныя дзверы. Куды нас павязуць, ніхто не здагадваўся. Канвой быў глухі. Ад яго толькі і чулі: «молчать», «не положено», «давай, давай» — і штуршок у каршэнь на прыступках.

Неспадзявана праз закратаванае акно ўбачылі жонак Мікуліча, Скрыгана і Шушкевіча. Яны нам махалі здалёк, нешта выразнае стараліся вымавіць губамі. Колькі яны цікавалі каля турмы, пакуль дачакаліся нашай адпраўкі. I вось — нічога не перадаць, не пачуць, нічога не сказаць блізкаму чалавеку. Зразумелі толькі адно слова «Магілёў», напісанае ў паветры пальцам Лінай Скрыган. Сталыпінскі вагон прычапілі да нейкага саставу, загрукалі колы, залязгалі буферы, і мы паехалі ў невядомасць.

Вагон нагадваў пісьменніцкі сход. Тут былі паэты, празаікі, драматургі і крытыкі, вядомыя і пачаткоўцы, але ўсе звязаныя агульным лёсам.