Сяргей Грахоўскі - Споведзь

Прайшло свята, і нашы спадзяванні на амністыю канчаткова рухнулі. Спахмурнеў і замоўк Коўтун. Змрочны, ён сядзеў, падкурчыўшы ногі, на ржавым жалезным ложку, падзываў субяседнікаў, але ўсе абміналі яго, нібыта ён адмяніў абяцаную амністыю. У абед адчыніліся дзверы, на парозе чалавек гадоў трыццаці пяці падняў рукі і закрычаў: «Ура! Таварышы! Я жыву. Я самы шчаслівы чалавек!» Да яго падбеглі «заготзярноўцы» Радкевіч і Фрэнкель, абдымалі, цалавалі, выціраючы слёзы, павялі толькі што памілаванага ад пакарання смерцю свайго таварыша Дамброўскага. Гэта ён быў так рады, што расстрэл замянілі на 25 гадоў катаргі. Выходзіць, катарзе можна радавацца.

Як толькі акрыяў, Дамброўскі расказваў пра свае пакутныя ночы: днём смертнікі спакойныя — спяць, шнуруюць па камеры, а з набліжэннем вечара расце трывога, пасля адбою апаноўвае страх, што здаецца, вось-вось выскачыць сэрца: насцярожвае кожны стук, кожны крок, кожны шолах, здаецца, вось твая апошняя хвіліна, а зарыпіць у замку ключ, кроў адлівае ад галавы і ад сэрца, траціцца прытомнасць і згінаюцца саслабелыя ногі. Некаторыя наглядчыкі заходзілі ў камеру без патрэбы, распытвалі пра здароўе, самаадчуванне, груба жартавалі, а для смертнікаў гэта былі страшэнныя пакуты. Калі зачыняліся дзверы, апаноўвала радасць, што яшчэ не вядуць туды, адкуль няма звароту, і вярталася надзея на літасць. Часта да Дамброўскага падсаджваўся Шашалевіч і далікатна распытваў пра адчуванні і думкі чалавека ў самай страшнай камеры.

У канцы лістапада пачалі па некалькі чалавек высмыкваць на этап. Адзін за адным знікалі таварышы. Былі кароткія развітанні, абдымкі, запаміналі адрасы родзічаў, каб потым спісацца. Наіўныя мы былі летуценнікі — так ніхто нікога і не знайшоў, ніхто не адгукнуўся. Хутка зніклі Баранавых, Шашалевіч, Багун, Мікуліч, Астапенка, Скрыган і Хадыка. На парозе мы абняліся з Васілём Антонавічам. «Трымайся. Ты ж малады. Можа, пашанцуе вырвацца жывым. Бывай». Мы абняліся. Так я з ім ніколі больш і не спаткаўся, а расказаць пра трагічны лёс гэтага чалавека выключнай дабраты, таленту і сумлення па праву памяці, па абавязку апошняга сведкі я павінен.

Нас з Магілёва апошнімі адпраўлялі на этап у снежні 1937 года. Усё злачыннае і ганебнае робіцца ноччу. I нас вялі глухой поўначчу ў далёкі ад вакзала тупік і загналі ў «цялятнік» з суцэльнымі нарамі, дзіркаю ў падлозе і жалезнаю печчу з дзежкі. Везлі некалькі крымінальнікаў і нас, даўніх сяброў і знаёмых, некуды на ўсход. Часта наш састаў заганялі на суткі, а то і на двое ў тупікі, не дазвалялі вытыркацца ў закратаваныя вокны, крычаць і гучна гаварыць. Па далёкім голасе дыктара з рэпрадуктара здагадваліся, што стаім у Оршы, потым у Смаленску. Маскву пазналі па адпраўленні электрычак, а калі крануліся, праз заплеценыя калючым дротам і кратамі акенцы ўбачылі, як праплылі рубінавыя зоркі. Як яны былі блізка і як недасяжна далёка!

У вагоне мы трымаліся незалежна і дружна, не далі крымінальнікам узяць над сабою верх. З намі быў і Валодзя Мяжэвіч. I тут ён усіх скарыў сваімі «романамі».

Так мы і прыехалі ў сцюдзёную заснежаную тайгу на пакуты і на пагібель.

У 1939 годзе запаўняць лагеры пачалі вызваленымі з-пад прыгнёту пілсудчыкаў сынамі і дочкамі Польшчы. Некалькі эшалонаў іх прывезлі ў Томасінлаг, а з яго айчынных нявольнікаў развезлі па іншых лагерах. Трапілі томасінлагаўцы і да нас.

У новых этапнікаў заўсёды распытваюць, як там ім жылося, як кармілі, ці не сустракалі каго знаёмага. Аднойчы былы ўкраінскі настаўнік сказаў мне, што быў разам з беларускім пісьменнікам Шашалевічам, але яго пагналі не то на 27, не то на 28 лагпункт. Колькі я ні стараўся праз экспедытараў адшукаць Васіля Антонавіча, усё было дарэмна. Крыўдна, што недзе непадалёк жыве блізкі табе чалавек, а звязацца ніяк не ўдаецца. Я распытваў у таго былога настаўніка ўсё, што той ведаў пра Шашалевіча. Ён расказаў, што спачатку Васіля Антонавіча везлі на Калыму. Восем месяцаў ён прасядзеў ва Уладзівастоку на перасылцы і так дайшоў, што камісія вярнула яго на мацярык, і ён трапіў у Томасінлаг. Працаваў там то ў бухгалтэрыі, то ў санчасці рэгістратарам. Часта выступаў у канцэртах, пісаў вясёлыя частушкі і скетчы. Бясспрэчна, гэта быў ён, але з ім не звязацца.

У часе вайны адных пакідалі ў зоне да «заканчэння вайсковых дзеянняў», а некаторых выпускалі без права выезду з тэрыторыі лагера. Яны лічыліся вольнанаёмнымі, туляліся недзе на кватэрах і былі паслухмянымі папіхачамі ў начальства. Такі «абмежаванец» па прозвішчы Балясны прыбыў да нас на пасаду майстра лесу. Я даведаўся, што ён прыехаў з 27 лагпункта, і пацікавіўся, ці не сустракаўся яму часам Васіль Антонавіч Шашалевіч. Ён даволі доўга моўчкі глядзеў на мяне і запытаў: «А кім ён табе даводзіўся?» — «Таварыш. Па адной справе праходзілі». Балясны пачаў павольна: «Па стане здароўя ён не мог працаваць на павале. Прыстроілі статыстыкам у санчасць. Работа лёгкая, ды і перападала трохі з бальнічнай кухні. Аднойчы ён напісаў вясёлую гумарыстычную п’еску з лагернага жыцця. Яе паставілі аматары на лагернай сцэне. Апладзіравалі, дзякавалі аўтару. А ноччу яго выклікаў упаўнаважаны оперчэкісцкага аддзела і зрабіў разнос, мудрэйшы за самы жорсткі допыт: абвінаваціў у паклёпе на выхаваўчую сістэму ў лагеры, у кампраметацыі кіраўніцтва, у працягванні варожай ідэалогіі. Новую справу на яго заводзіць не стаў, а загадаў адправіць у лес, «а там ты і сам загнешся», — сказаў на развітанне.