Алесь Пальчэўскі - Ты не адзін

Як апынуўся Вайтовіч у Караліне? Гэта ж не яго дзедаўскі маёнтак? Не. Маёнтак Вайтовічавых вунь у Світалаўцы, на ўсход, кіламетры за чатыры ад Караліны. Калі схадзіць у Куцец на гару і зірнуць адтуль, дык ён відаць, як на далоні. Вайтовіч часта ходзіць туды глядзець на сваё былое багацце. Нават бінокль спецыяльна дастаў.

А як жа ўсё-такі Вайтовіч трапіў у Караліну?

Пра гэта варта расказаць па-парадку.

У адну з цёмных лістападаўскіх начэй семнаццатага года Вайтовіч пакідаў Світалаўку. Спачатку мерыўся спаліць маёнтак, як зрабіў гэта сусед, ды пашкадаваў, прыйшоўшы да такой думкі:

«Час няпэўны, усё яшчэ можа быць: сёння адзін парадак, заўтра — іншы. 3 дымам такую гаспадарку пусціць не цяжка, а паспрабуй яе пабудаваць. Зрэшты, самі мужыкі паліць не стануць, яны ж упэўнены, што гэта іхняе ўжо, дык навошта мне самому знішчаць. Да таго ж, як бы сабе там ні было — бацькаўшчына, спадчына радавая...»

Перад выездам ён паклікаў цівуна і доўга з ім гутарыў:

— Служыў ты мне, Франусь, доўга і шчыра. I ніколі я не пакінуў бы цябе без кавалка хлеба, калі б не такія падзеі, — пачаў здалёк Вайтовіч. — Сам ведаеш, каля Баранавіч стаіць немец, а тут такая калатэча, што разабрацца нельга: дзе гром, а дзе стрэлы.

— Праўду кажаце. I што гэта, пане, толькі будзе? — спытаў цівун.

— Цяжка сказаць, каханы, чым усё скончыцца. Наш сусед Паланевіч выехаў ужо і маёнтак спаліў на ад’ездзе.

— Сам? — здзівіўся Франусь.

— Сам, — адказаў спакойна Вайтовіч. — Не захацеў пакідаць здабыткаў свае працы парабкам.

— Божачка, божачка, што гэта толькі робіцца на свеце!.. Я чуў, што Паланевічы згарэлі, але каб паны палілі маёнткі самі — дзіва проста, — паціснуў плячыма цівун.

Вайтовіч гаварыў далей.

— Я да такога вар’яцтва, каханы мой, не дайду. Знішчаць сваё, набытае працай... У мяне не расшчэмяцца вось гэтыя пальцы запаліць сярнічку, — ён патрос правым кулаком, нібы пагражаў камусьці.

— Што вы, пане, што вы, няхай бог бароніць нават ад такой думкі,— перахрысціўся цівун і аж адступіў пару крокаў ад Вайтовіча.

— Так, паліць я не буду, а пакінуць Світалаўку мушу.

— Што, выязджаць. будзем, пане? — падаўся наперад цівун, навастрыўшы вуха, ці так ён пачуў.

— Паеду з сям’ёю толькі. Ты, Франусь, застанешся тут.

— Паночак, яны ж мяне жыўцом з’ядуць тут... — аж заламаў рукі цівун.

— Не бойся, не з’ядуць. Пакідаю цябе ненадоўга. Праз невялікі час будзем піць з панам Франусем гарбату за гэтым сталом і ўспамінаць сённяшнюю ноч, калі мне сталі цесныя і страшныя бацькавы пакоі. Як думаеш, каханы, будзе гэта?

— Пане, я ўпэўнены, што іменна гэтак усё скончыцца.

— Глядзі тут сам, каханы, выкручвайся, як можаш. Ты стары ліс і ходы ўсе ведаеш не горш за свайго пана, але параду маю паслухай: чапляцца пачнуць — звальвай усё на мяне: «Гэта зрабіў сам Вайтовіч, так загадваў мне пан». А да цябе такая просьба: глядзі і запамінай (можна запісваць, толькі асцярожна), хто што возьме, каб ведаць, з каго спаганяць.

На момант цівун задумаўся, пакруціў галавою.

— Адказную, пан, задачу даяцё. Не ведаю, як спраўлюся. Самога за карак могуць узяць.

— Завошта? Ты такі ж парабак, як і ўсе. А цяпер жа яны тут кіраваць будуць.

— Такі, пане, ды не такі. Людзі ведаюць. Сяму-таму насаліў, каб дагадзіць вам.

— Глупства, Франусь. У цябе дзеці, сям’я. Жыць трэба было, і ты выконваў толькі панскую волю. Канешне, не лёгка будзе... Вярнуся, не пакрыўджу... А цяпер пакуль што да пабачэння, шаноўны, пад’ехаў ужо фурман.

Каля ганка затупацелі коні.

— Дык пан едзе? — здзівіўся цівун. — Хоць да відна пачакалі б.

— Баюся, Франусь, каб не спазніцца.

Вайтовіч зайшоў у другі пакой і выйшаў адтуль з жонкай і дваімі дзецьмі. Узяў сам чамадан, паказаў на два другія цівуну і заспяшаў на ганак.

— Ну, глядзі тут... Да хуткай сустрэчы,— упершыню падаў Вайтовіч цівуну руку.

— Шчасліва, пане. Дай божа, каб ненадоўга, — пажадаў расчулены Франусь.

Праз некалькі хвілін чуваць было, як у цемрыве ночы ляскаталі колы па ўмарожанай зямлі. Цівун пастаяў трошкі, паслухаў, зайшоў у пакой, патушыў лямпу, замкнуў дзверы і накіраваўся дахаты.

— Дзе ты бадзяешся ўсю ноч? — сустрэла Франуся занепакоеная жонка.

— Бадзяешся... У пана быў, ключоў чакаў.

— Якіх ключоў?

— Ад пакояў. Паны ўцяклі.

— Куды? У такую цемень...— аж усхапілася яна з ложка.

— У такую цемень толькі і ўцякаць. А куды — не ведаю, не сказаў...— прамовіў Франусь, распранаючыся.

— Дык чаму ж ты не ўзяў чаго з пакояў?