Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Баторый, сямігародскі ваявода, які ажаніўся з Ганнай Ягелонкай і стаў каралём федэратыўнай дзяржавы — Польшчы і Вялікага княства Літоўскага (у снежні 1575 года), скончыў Падуанскі універсітэт. Ён заснаваў езуіцкую школу ў Полацку, акадэмію ў Вільні. Але вымушаны быў шмат ваяваць — Лівонская вайна прайшла праз усю Беларусь, балюча адбілася на Полацку, страты якога былі вялізнымі: вайна за яго з маскоўскім царом Іванам Жахлівым знішчыла шмат якія скарбы культуры гэтага старажытнага горада, але прынесла славу Баторыю як храбраму ваяру, які пакінуў пра сябе ў беларусаў добрую памяць.

Пад Гродна была гара, якую народ назваў Баторавай, бо там гэты кароль паляваў на зуброў і мядзведзяў — іх у тыя часы было мноства. Засталіся і паданні пра вайну з Масковіяй, толькі вось сапраўды гістарычныя асобы там перапляліся з казачнымі персанажамі. А замак у Гродне захаваўся, і ён цесна звязаны з тым гістарычным перыядам нашай зямлі, калі яе каралём быў Стэфан Баторый.

Цяпер тут краязнаўчы музей, дзе сабрана шмат цікавых экспанатаў — старадаўнія гарматы, знойдзеныя ў рацэ Нёмане, кальчугі рыцараў і меч з надпісам «Пі кроў», гербарый славутай пісьменніцы Элізы Ажэшка, якая тут жыла доўгія гады і памерла, напісаўшы шмат кніг, дзе расказвалася пра беларусаў, пра «тутэйшых». Ёсць тут і славутае шкло, якое выраблялася на гродзенскіх мануфактурах, і звесткі пра розныя часы нашай гісторыі.

I прайшоўшы па яго залах, мы вернемся да пачатку і раскажам пра другі замак, што стаіць насупраць.

Гэты каралеўскі палац пабудаваны дрэздэнскімі архітэктарамі М. Д. Пёпельманам, I. X. Яўхам і I. Ф. Кнёбелем у 1734-1751 гг. на месцы Ніжняга замка, які існаваў яшчэ пры Вітаўце і найбольш цесна звязаны з імем апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста, фаварыта рускай царыцы Кацярыны II.

Тут, па жаданню караля, адбыўся асенні сейм Рэчы Паспалітай 1793 года. Магнаты Вялікага княства Літоўскага тады далі згоду на аплату асабістых даўгоў караля, і таму ў Белавежы адбылося пышнае каралеўскае паляванне на зуброў, а пры ад'ездзе ў Гродна — як бы сімвалічнае братанне Польшчы з Літвой (Беларуссю). Прымалі караля надзвычай багата і пышна. Як успамінаюць сучаснікі, болей за ўсё тады балявалі ў Нясвіжы.

Але ў гісторыю Гродзенскі сейм увайшоў як апошні, надзвычайны сейм Рэчы Паспалітай, які яшчэ называюць «нямым сеймам». Рускі пасол Я. Северс загадаў акружыць войскамі замак і горад, і хаця дэпутаты не сказалі ніводнага слова, было заяўлена пра ратыфікацыю дамовы з Прусіяй, якой адыходзілі спрадвечныя польскія землі — таму што, як казуістычна было заяўлена, «маўчанне — знак згоды».

У час Гродзенскага сейма ў гэтым палацы жылося раскошна: тут былі залы, дзе магло баляваць па семсот чалавек, адбываліся маскарады, а ў зімовым садзе расло шмат экзатычных дрэў і садавіны. I гэта ў час развалу краіны, пры амаль пустой дзяржаўнай казне! Затое ў апошнія месяцы свайго каралявання менавіта тут, у Гродзенскім палацы, Станіслаў Аўгуст, магчыма, як ніколі сур'ёзна думаў аб лёсе краіны і яе народаў — ён шмат хадзіў у недалёкі адсюль касцёл, маліўся, жыў даволі адзінока, пад наглядам нядобразычлівых вачэй. Нейкі цень як быццам і сёння ахутвае гэты прыгожы палац, сведку магнацкай пыхі і ўпадку іхняй велічы (праўда, значная частка яго згарэла і была адноўлена пасля апошняй вайны).

Магчыма, Станіслаў Аўгуст успамінаў сябра сваёй ранняй маладосці, з якім выхоўваўся разам у Волчыне (цяперашняя Брэсцкая вобласць), Антонія Тызенгаўза, былога свайго міністра, надворнага літоўскага падскарбія. Апошняму ў сэнсе памяці нашчадкаў-гродзенцаў пашанцавала болей, чым гэтаму каралю: ва ўсіх даведніках і апісаннях горада ўспамінаюцца пабудаваныя ім дамы і мануфактуры, а таксама два пасёлкі, якія ўзніклі ў выніку яго грандыёзнай дзейнасці,— Ласосна і Гарадніца. За пятнаццаць гадоў гэты чалавек пабудаваў у Гродне і пасёлках дваццаць тры мануфактуры, на якіх вырабляліся тканіны і карункі, дываны і паясы, шкло і карэты — яны разыходзіліся па ўсёй Рэчы Паспалітай. Сёння на галоўнай вуліцы Гродна яшчэ стаяць дамы, узведзеныя ім для рабочых і рамеснікаў. Але гэты чалавек, які хацеў зрабіць з Гродна новую Галандыю, дзейнічаў варварскімі і самаўпраўнымі метадамі, вяртаючы на паншчыну ўжо вызваленых ад яе людзей, адбіраючы дзяцей у бацькоў, каб сілком рабіць з іх патрэбных спецыялістаў. З самім Тызенгаўзам абышліся гэтак жа крута і па-барбарынску: калі па ўказу караля, злосна настроенага супраць свайго былога сябра, які закрануў і інтарэсы магнатаў, яго знялі з пасады, то паводзілі сябе з падскарбіем як з дзяржаўным злачынцам і нават судзілі яго — пазней. А ў час секвестру яго маёмасці гэтаму некалі самаму магутнаму ў Гродна чалавеку давялося хавацца ў былой езуіцкай калегіі.