Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Каложская (альбо Барысаглебская, паколькі названа ў гонар святых пакутнікаў Барыса і Глеба) царква была пабудавана ў другой палове XII стагоддзя. Яна сведчыць, што ў старажытным Гродне (у летапісах яго называюць Гарадзень, Горадня) існавала вельмі самабытная архітэктурна-мастацкая школа — пра гэта раскажуць маёліка і рознакаляровыя камяні, што з высокім мастацкім густам упрыгожваюць сцены.

Пра высокую культуру гарадзенскіх майстроў гаворыць таксама выкарыстанне арыгінальных уставак — гаршкоў, якія ўстаўляліся ў сцены (іх называлі галаснікамі, таму што кожнае слова, сказанае ў царкве, чулася паўсюль, і не трэба было напружваць голас). Барысаглебская царква захавалася не поўнасцю — частку яе разбурылі войны, частка абрушылася ў Нёман пасля апоўзня.

Такой жа прыгожай, як гавораць раскопкі, была і Ніжняя царква, рэшткі якой захаваліся на тэрыторыі Старога замка. Яна знаходзілася на селішчы, вядомым яшчэ з X стагоддзя, якое да часу ўзнікнення Барысаглебскай царквы стала крэпасцю.

Сцены гэтай крэпасці ў XIII-XIV стагоддзях лічыліся непрыступнымі, што не раз маглі засведчыць крыжакі, якія шмат разоў прыходзілі сюды, каб заваяваць прыгожы і багаты горад з высокай культурай.

Праўда, у 1284 годзе, пры самым першым нападзе крыжакаў на Гродна, ім удалося ўзяць яго. Ды не сілай — як расказваюць паданні, два браты з племені прусаў (племя гэтае пазней было цалкам знішчана нямецкімі рыцарамі, але ў гэтыя часы яно яшчэ існавала і шукала абароны ў гродзенцаў і ў іншых славянскіх гарадоў) дапамаглі немцам уварвацца ў горад...

Пазней жа, калі тут жыў кашталян Давыд Гарадзенскі, усе спробы заваёўнікаў заканчваліся няўдачай.

Давыд Гарадзенскі ў шэрагу беларускіх вояў стаіць, бадай што, за Усяславам Чарадзеем — магутным полацкім князем. Яго ваенны талент праявіўся неаднойчы і зрабіў яго славутым на славянскіх землях. Вялікі князь Гедымін (які, дарэчы, і сам загінуў у 1341 годзе ў бітве з крыжакамі, што гаворыць само па сабе аб яраснай барацьбе за незалежнасць, якая тут вялася ў XIII-XV стагоддзях, да самай Грунвальдскай бітвы ў 1410 годзе) высока цаніў Давыда і аддаў за яго сваю дачку Біруту. Для прыкладу — сярод зяцёў Гедыміна былі кароль Польшчы Казімір Вялікі, маскоўскі князь Сімяон Горды, цвярскі князь Дзмітрый... А для многіх дыпламатычных перамоваў, для ваенных радаў вялікі князь найперш запрашаў Давыда, якога пасля сталі клікаць Давыдам Гарадзенскім... Давыд рабіў у адказ на набегі крыжакаў паходы ў Германію — на Брандэнбург, на Франкфурт-на-Одэры — і быў у рэшце рэшт забіты ў спіну ў сваім паходным шатры польскім рыцарам Андрэем Гостам...

Вялікі князь Вітаўт, які зрабіў Гродна па сутнасці сталіцай Вялікага княства Літоўскага, шмат перацярпеў у гэтай крэпасці, калі стаў ёю валадарыць. Тут ён ледзь не згарэў разам з сям'ёй у час моцнага пажару, тут вытрымліваў асаду каралеўскага войска, якім кіраваў ягоны стрыечны брат Ягайла (той забіў у крэпасці Крэве бацьку Вітаўта, князя Кейстута, і сам Вітаўт ледзь уратаваўся з Крэўскай турмы). Ягайла пры дапамозе ваеннай хітрасці авалодаў замкам — але праз нейкі час браты памірыліся, падпісаўшы разам Астроўскае пагадненне.

Уявіце сабе замак тых часоў: магутныя каменныя сцены таўшчынёй каля трох метраў, пяць вежаў, з якіх дзень і ноч сачылі за ваколіцамі ўзброеныя воіны... Па дакументах, менавіта ў Гародні каралева Соф'я апраўдвалася перад сеймам і клялася, што сыны яе — ад старога караля Ягайлы і што князь Вітаўт дарэмна ў гэтым сумняваецца...

Можа, ад таго, што і месца было вельмі зручным — на беразе вялікай ракі, на гары, пры ўпадзенні ў Нёман рэчкі Гараднічанкі,— сваёй любімай рэзідэнцыяй выбраў Гродна і кароль Стэфан Баторый, які і памёр тут 12 снежня 1586 года, паводле легенды, атручаны сваімі супернікамі. Памёр тут і другі кароль, вялікі князь літоўскі, Казімір Ягелончык (1427-1492) — і гэта сведчыць аб тым, якое значэнне меў горад у гісторыі Вялікага княства Літоўскага. Пры Баторыі перабудаваны Стары замак, і пры перабудове перайначаны палац Вітаўта, вежы-байніцы. Новы палац — не сурова-аскетычнае збудаванне воіна, а сапраўднае каралеўскае жытло. Нездарма палац будаваў італьянец Скота з Пармы. I ўсё ж і кароль Баторый вёў жыццё воіна, і таму ў замку былі таксама тоўстыя, «абарончыя» сцены. Пакоі караля на другім паверсе былі ўпрыгожаны каменнай разьбой, кафлямі, а падлога выкладзена керамічнымі і мармуровымі плітамі. Брама была з пад'ёмным мостам і жалезнымі дзвярыма.