Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Славуты дзеяч Беларускага Адраджэння Вацлаў Ластоўскі піша ў сваёй «Кароткай гісторыі Беларусі»:

«Брэсцкая унія адбылася пры поўным разладзе ў грамадстве і пайшла па дарозе, якая не мела нічога супольнага з нацыянальнай справай. Гэта была вялікая абмылка. Яе зразумелі нават пазнейшыя каталіцкія гісторыкі і наракаюць на тагачасных «місіянераў», кажучы, што яны былі зусім няздатныя да працы сярод беларусаў, бо не апіраліся на нацыянальнае пачуццё народу, але яго апалячвалі». I далей прыводзіць словы каталіцкага ксяндза Калінкі: «Усе народы створаны Богам, мілыя Богу, ды ўсе яны, не трацячы свайго нацыянальнага пачуцця, могуць прылучыцца да ўсясветнай царквы».

Мы дапусцілі гэтае адступленне, бо яно ўсё мае непасрэднае дачыненне да касцёла, які стаіць на другім канцы плошчы, на якой некалі стаяла Ратуша. Рэлігійныя і палітычныя разлады падарвалі моц Рэчы Паспалітай, і справа, якую езуіты так паспяхова пачыналі, абярнулася супраць іх: ордэн урэшце быў забаронены, Рэч Паспалітая разам з беларускімі землямі раздзелена, і народ чарговы раз перажыў гвалт — прымусовы пераход з уніі, якая пратрымалася на Беларусі 243 гады, у праваслаўе, а палякі адчулі нацыянальнае прыніжэнне, аб якім пісаў геніяльны сын двух народаў, Адам Міцкевіч. Так — хацелася б пісаць пра нашы помнікі толькі як пра архітэктурныя вышыні і мастацкія пошукі — але занадта шмат горычы і ўспамінаў выклікае кожны з іх! Бо нават будаўніцтва іх было палітыкай.

Комплекс фарнага касцёла і кляштара ў мінулым быў самым багатым і вядомым ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Ён таксама помнік архітэктуры двух стагоддзяў, гэты выдатны ансамбль у стылі барока. Калісьці тут быў славуты калегіум, бібліятэка, будынак самай старажытнай на нашай зямлі аптэкі, што захавалася. Аднаму амбону ў касцёле прысвечаны цэлыя захопленыя апісанні спецыялістаў! Амбон, паводле легендаў, сімвалізуе Ноеў каўчэг — і на Беларусі вядомы амбоны ў форме карабля (касцёл св. Андрэя ў Слоніме), перавёрнутай кветкі званочка (Праабражэнскі касцёл у Баранавіцкім раёне) і г. д. Тут, у касцёле езуітаў, ён зроблены ў форме ракавіны (адразу пазнаём трохі жэманны стыль ракако XVIII стагоддзя), а ягоны балдахін упрыгожаны багатай разьбой, постацямі анёлаў, амураў, а таксама евангелістаў.

Сапраўды, касцёл можна аглядаць гадзінамі. Тут таксама перапляліся розныя эпохі і стылі. Галоўны алтар зроблены з дрэва, якое падроблена пад мармур, час утварэння — гэта час позняга барока, а бакавыя фасады — ранняга. У нішах касцёла 14 сюжэтных кампазіцый, прысвечаных святому Францыску Ксаверыю, патрону гэтага храма, фрэскавы жывапіс належыць да сярэдзіны XVIII стагоддзя.

Выдатныя калонкі іканастасаў, выкананыя з дрэва. Чыстыя, ясныя і нейкія пявучыя фарбы фрэсак... Комплекс займаў цэлы квартал, але цяпер па прызначэнню выкарыстоўваецца толькі яго частка, галоўная з якіх — касцёл. Зірнем апошні раз на выдатны арган, на якім, канешне ж, некалі іграў спявак і кампазітар Іяхім Глінскі (1853-1898) і які багата дэкараваны ў стылі барока, і дазволім сабе няспешна прайсціся вакол комплексу, зазіраючы ў старажытныя вузкія вулачкі, якія перпендыкулярна, адна за адной, як бы ўпіраюцца ў магутныя каменныя сцены кляштара, але на самым выхадзе з касцёла звернем увагу на будынак старажытнай аптэкі, дзе цяпер Салон мэблі... Тут, пры калегіуме, у 1651—1754 гадах існаваў школьны тэатр, адсюль выходзілі не толькі рэлігійныя служкі, але і дзеячы культуры.

Недалёка знаходзіцца касцёл і кляштар брыгітак, пабудаваны ў 1634-1642 гадах у стылі ранняга барока. Але даследчыкі адзначаюць своеасаблівую трактоўку элементаў, адыход ад класічных формаў. Мае дзве прыгожа аздобленыя брамы, васьмігранныя вежы на вуглах і высокую, болей за пяць метраў, сцяну. Унутры збярогся так званы «лямус» — драўляны дом, дзе жылі манашкі-брыгіткі, вельмі своеасаблівая драўляная пабудова канца XVII стагоддзя.

Нялішне нагадаць, што ў XVI-XVII стагоддзях на Беларусі існавала 18 мужчынскіх і 7 жаночых манаскіх ордэнаў, пераважна каталіцкіх. Былі таксама мячэці, сінагогі, пратэстанцкія храмы (напрыклад, кальвінскі збор у Смаргоні), аб чым піша ў цікавай працы «Старонкі мураванай кнігі» А. Трусаў.

Адсюль мы рушым у бок даўнейшай Гарадніцы, якая цесна звязана з дзейнасцю Антонія Тызенгаўза. Але перш спынімся на вуліцы Элізы Ажэшка; тут у скверыку стаіць помнік і непадалёк — дом, дзе яна жыла многія гады.

Гэтая вядомая пісьменніца была палымянай патрыёткай горада, у час бяды, якая спасцігла яго, яна звярнулася па дапамогу да еўрапейскіх дзеячаў, і, калі стала вядома аб яе цяжкай хваробе (памерла ў 1910 годзе, пражыўшы ў Гродна сорак гадоў), на вуліцы перад домам пані Элізы насцілалі салому, і гродзенцы стараліся цішэй ездзіць па вуліцы, каб не турбаваць хворую. Яна была не толькі вядомай польскай пісьменніцай, але і сувязной атрада паўстанцаў Р. Траўгута, які дзейнічаў у Беларусі. Нездарма вуліца — па сутнасці галоўная ў горадзе — названа яе імем. Тут жа, на гэтай вуліцы, ёсць дамы (№ 1, 9, 15, 19, 28, 35, 37), якія таксама з'яўляюцца помнікамі архітэктуры XVIII-пачатку XX стагоддзя. Адзін з іх, дом № 37, пабудаваны хутчэй за ўсё ў 1765 годзе, захаваў імя архітэктара — Ю. Мёзера і вядомы як дом рамесніка. Гэты ж архітэктар будаваў і гродзенскія корчмы, захавалася апісанне адной з іх з выразнай назвай «Галеча».