Сяргей Грахоўскі - Суровая дабрата

Развітваючыся, я ўпершыню ў жыцці пацалаваў жанчыне руку і зразумеў сутнасць братэрства людзей аднолькавага лёсу.

Вось так я вывучаў палітграмату.

Парторг прагна курыў і ўважліва глядзеў на дырэктара.

— Прысядзь, Васіль Захаравіч, супакойся. Але гавары, гавары, калі ласка.

— У красавіку прыплёўся ў родныя мясціны. Разумею, дамоў — нельга. У суседняй вёсцы жыла стрыечная сястра. Праз яе наказаў, каб прыйшлі бацька з братам... «Шукаюць, шукаюць цябе, сынок. Што думаеш рабіць? Куды падацца?»

Чуў я, што недзе непадалёк ёсць партызаны, што ў тым атрадзе і мой стрыечны брат Грыша Карасёў. Бацька паабяцаў дазнацца і звесці з імі.

Праз два дні Грыша прывёў мяне ў атрад Аршынава. Так тады звалі Кірылу Арлоўскага. Пра яго партызан расказвалі легенды па ўсёй Заходняй Беларусі. Камандзір адразу пачаў мяне дапытваць, ды так дзёрзка, што я не мог стрымаць сваю крыўду. Камандзір ляпнуў мяне па плячы: «Нам, хлопча, трэба ўсё пра цябе ведаць. Не ў сваты збіраемся,— ваяваць разам будзем. Так што выкладай усё, як на споведзі. А пакрыўдзіўся ты па-сапраўднаму. Гэта добра».

Так я зрабіўся чырвоным партызанам. Кіравалі намі Камуністычная партыя Польшчы і Кампартыя Заходняй Беларусі. У атрад ішлі даведзеныя да адчаю вясковыя хлопцы, каб адпомсціць панам і жандарам за свае пакуты і крыўды. Мы ахоўвалі безабаронных сялян ад рабункаў і здзекаў і наганялі страх на асаднікаў і паліцыянтаў. Калаціліся перад намі цэлыя ваяводствы, а мы заўсёды з'яўляліся там, дзе нас не чакалі. Памагалі партызанам простыя сяляне, бо бачылі ў нас сваіх заступнікаў і абаронцаў.

Мы ўмелі без адзінага стрэлу раззброіць паліцыю і заўсёды папярэджвалі асабліва ўвішных служакаў, што за здзекі над сялянамі не міне іх суровая кара. Усяго і не ўспомніш. Але сёе-тое, калі хочаш, раскажу,— Корж паглядзеў на гадзіннік, прыжмурыўся, нешта ўспамінаючы.

— Паны ўсяляк апраўдваліся ў друку, называючы атрад Аршынава «маскалямі», бандаю з усходніх прэсаў. Асаблівы страх мы нагналі на паліцыю і асаднікаў, калі пачалі называцца атрадам Мухі-Міхальскага. Муха быў паляк, родам з-пад Варшавы, і маскалём яго ўжо ніяк не назавеш. Гэтым імем карысталіся Арлоўскі, Швайко, ды і я не раз прадстаўляўся панам Мухай-Міхальскім.

— Прозвішча чутае,— перабіў Шахаў,— у тыя гады яно часта мільгала ў друку.

— А як жа! З польскіх газет яно не сыходзіла аж да дваццаць пятага года. Быў, быў і сапраўдны Муха-Міхальскі. Служыў ён у чыне «харунжага» ў мястэчку Ляхавічы. Сумленны быў і дэмакратычна настроены афіцэр. Не баяўся гаварыць тое, што думае: лаяў Пілсудскага і яго парадкі. За гэта не вылазіў з гаўптвахты. А выпусцяць — зноў за сваё. Тады арыштавалі Юзэфа Муху-Міхальскага і справу перадалі ваеннаму трыбуналу. Убачыўшы, што жарцікі кепскія, па дарозе ў Баранавіцкую турму мяцежны харунжы ўцёк з-пад варты. Знайшоў ён надзейны прытулак у вёсцы Пашкаўцы. Там некалі стаяў яго ўзвод, а Юзэф сябраваў з многімі хлопцамі, давяраў ім свае думкі. Хлопцы павыцягвалі з падстрэшшаў карабіны і шаблі і пад камандаю Мухі-Міхальскага пачалі граміць маёнткі лютых паноў і асадніцкія хутары ў Баранавіцкім і ў Нясвіжскім паветах, нападалі на лясніцтвы князя Радзівіла, бо той загадаў сваім служкам высочваць партызанаў.

Імя Мухі замільгала на старонках варшаўскіх газет. Напалоханыя пісакі сцвярджалі, што ў яго атрадзе больш за 500 коннікаў, узброеных кулямётамі, вінтоўкамі і гранатамі. Ведама, страх заўсёды лупаты.

Дачуўся пра Муху Аршынаў-Арлоўскі і занепакоіўся, каб часам анархісцкія напады групы харунжага не скампраметавалі партызанскую барацьбу. Неўзабаве абодва камандзіры сустрэліся каля вёскі Дзяніскавічы. Да Арлоўскага падышоў невысокі, зграбны франтаваты афіцэр з карабінам, двума наганамі, гранатамі і шабляй.

Доўга яны пра нешта саймаваліся, і Муха-Міхальскі згадзіўся перайсці са сваімі хлопцамі ў наш атрад. Так і пачалі дзейнічаць разам.

Кожны, хто вёў групу партызан на аперацыю, выдаваў сябе за Муху-Міхальскага. Уяўляеш, які пярэпалах апаноўваў паноў і паліцыю, калі ў адзін і той жа дзень былі разгромлены маёнткі і пастарункі пад Нясвіжам і Навагрудкам, каля Ганцавіч і пад Пінскам. І ўсюды наспяваў няўлоўны Муха. Лавілі яго сапраўды, як муху: пастку паставяць тут, а ён вёрст за паўсотні азавецца.

Памятаю, зімою 1924 года іду я з Трыглам Карасёвым і Раманам Далінаю праз вёску Гоцк. Сустракаецца па дарозе сагнуты ў тры пагібелі чалавек. Прыглядаецца да нас. Падыходзім, павіталіся і пытаем: