Міхась Стральцоў: Адзін лапаць, адзін чунь

Хто ж ён такі, гэты цяперашні чалавек?

«Ты пазнаеш меня?» — спытаў чалавек у Іванкі, трымаючы шапку ў руцэ і трохі павярнуўшы ўбок галаву, як бы прыслухоўваўся да нечага. «Дзядзечка, я не ведаю вас»,— ледзь не заплакаў Іванка. «Не трэба мне гаварыць — дзядзечка,— сказаў чалавек.— Я — гэта ты, Іванка. Толькі я дарослы, а ты малы. Багаты я, мусіць буду, калі ты не пазнаў мяне». Дзіўна ўсё гэта было чуць Іванку, і ён не ведаў, што адказаць. «Во, глядзі,— сказаў чалавек,— пазнаеш? — і выцягнуў з кішэні самаробны наган, той, што нядаўна адабраў у Іванкі дзед.— Бачыш, твой наган, праўда? Толькі што ж гэта ты так няўдала зрабіў яго? Ствол з дзядоўніку. Ды яшчэ аўтаматны патрон загнаў. Стрэліш — разнясе... Напомні мне заўтра, я табе з жалезнай трубкі ствол зраблю...» — «Ты будзеш і заўтра?» — спытаў Іванка. «Я буду цяпер заўсёды з табой».—«А чаму раней не сказаў мне, дзе наган дзед хаваў?» — «Дык мяне ж не было тут,— як бы здзівіўся чалавек.— Я на вайне быў, я ваяваў. Бацьку забілі, дык я помсціў за яго. Я многа фрыцаў пабіў. Потым мяне як шандарахнула ў левую нагу! Яшчэ і цяпер баліць. Ну, скажы, праўда баліць?» Дзіўна, чаму ён так пытае ў Іванкі. Але і праўда: прыслухаўся Іванка—левая нага і яму баліць. Што за праява? I толькі цяпер заўважыў Іванка, што правая нага ў дзіўнага гэтага чалавека абута ў бацінак, а левая босая, тоўстая ў ступні, як набрынялая ўся. «Гэта я бацінак скінуў, каб ямчэй ісці,— сказаў чалавек.— Мне далёка было ісці. Я ў шпіталі ляжаў. Я зарок сабе яшчэ перад тым даў: калі жывы астануся, дамоў пехатой пайду... Скажы мне,— страпянуўся ён раптам,— у каго б я мог урэзак здабыць?» — I пранікліва глянуў на Іванку, утаропіўся позіркам і маўчаў, і нейкі сум быў у ягоных вачах і як бы шкадаванне, што Іванка, можа, не ведае, у каго і дзе той урэзак. «Дык жа, дык жа ў Валодзькі цётчынага,— ледзь варочае языком Іванка,— урэзак быў... Цётка казала, што закінула яго некуды, ды ты ёй не вер. Закапала дзе-небудзь, каб не знайшлі. Валодзька ў хаце з цэлага патрона стрэліў, цётку напужаў. Я ведаю, я ў іх быў. Аж шыбіна дзынкнула, мне вушы залажыла, яй-бо. А цётка як збялее ўся ды як закрычыць. Кінулася да Валодзькі, думала, што і нежывы ўжо. А ён, як дурны, стаіць, урэзак з рук не выпускае...» — «Ну добра, хопіць,— рашуча сказаў чалавек,— вядзі мяне да Валодзькі».— «Дык што ж гэта? Дык што... цяпер? — нібы збаяўся нечага Іванка.— А ты сабе... ты сабе лепш вінтоўку знайдзі. Вінтоўка... лепш, я ведаю. Вінтоўка...» — «Ты баішся? Баішся? — Чалавек узяў яго за руку.— Дык адразу скажы. Мне не трэба вінтоўка, мне трэба паганае ружжо, урэзак. Я пайду Цяўліка забіваць. Ты паможаш мне? Ты толькі не бойся, хадзем. Я там, ля лесу, ужо і яму выкапаў. Чуеш, як пахне зямля?» Ён павярнуўся і стаў тварам да лесу і нечага нават рукі падняў, як бы запрашаючы слухаць. I тады Іванка пачуў... Верашчаў, крычаў, екатаў, прасіўся недзе Цяўлік. «Ой, мамачка!» — крычаў. Вецер аднекуль нахапіўся і далёка разносіў той плач. «Не хачу! Не хачу! — закрычаў тады Іванка.— Не чапайце яго, не трэба яго чапаць! Ен дурны яшчэ, нічога не разумее. Яго ў пяты клас не перавялі, і таму ён злы». Чалавек тады раптам павярнуўся да Іванкі і зарагатаў. Яшчэ большы ўзняўся вецер, холадам і страхам працінаў Іванку, аж сэрца як не выскоквала з грудзей. А Цяўлік усё плакаў недзе, і вецер насіў па полі, шкуматаў яго плач...

Іванка прачнуўся.

Ён не адразу ўцяміў, што тое страшнае, што адбылося з ім, быў усяго толькі сон. Цела ягонае ныла.

Было сцюдзёна ў спіну і ў шыю. Калі ён паспрабаваў павярнуць галаву, нешта аж хруснула ў патыліцы, і потым стала горача ўваччу. Левая нага пад ім здранцвела, было страшна нават падумаць, каб устаць.

На вышках увачавідкі пашарэла. Вецер гуў у коміне, не сціхаў. Іванка прыслухаўся. З гуменца ўсё яшчэ чулася: шах! шах! шах! Колькі ж ён спаў?

— Дзед,— сказаў Іванка,— ну аддай мне наган. Ты чуеш, дзедка, га?

У гуменца з двара заляталі сняжынкі. Было тут зацішна, але холадна: сцюдзёнасцю тхала ад настылага току, скразнякі гулялі пад страхой. Але дзед такі добра ўпарыўся. Выцертая аблавушка з завязанымі наверсе матузамі з'ехала яму на патыліцу: у дзеда ўзмакрэла і аж пабялела лысіна. Ля дзеда расла, абступаючы яго з усіх бакоў, ладнаватая ўжо куча сечкі. Дзед стаяў на каленях, пад ім паслана была на ток салома.

— Дзед,— сказаў Іванка.— Ну, дзедка... Чаму ты маўчыш?

— Глядзітка, узмакрэў я саўсім,— сказаў дзед, глыбока ўздыхнуўшы і апусціўшы рукі. Глядзеў нечага наўкол сябе, хакаў усё ды пакрэктваў: — Спярша, слухай сюды, як стаў на калені, ток, што той бубен, быў, аж гудзеў. Як ад жалязякі якой халернай, ад яго стынню нясло. А цяпер во, нібы ў лазні пабыў... Узяў бы ты ды дзеду памог...