Вольга Іпатава - Паміж Масквой і Варшавай

Яшчэ да надання магдэбургскага права горад меў устаўныя граматы (1503 і 1506 гг.), якія рэгулявалі адносіны паміж гараджанамі і вялікім князем. Магдэ-бургскае ж права набыў у 1597 годзе. Герб — на блакітным полі пагрудная мужчынская выява, пад якой чырвоны меч.

Што меч гэты мог быць сапраўды чырвоным ад крыві, сведчыць уся гісторыя горада. У час пастаянных войнаў з Маскоўскай дзяржавай ён на працягу амаль двух стагоддзяў першым прымаў на сябе ўдары ад суседзяў. Разам з тым пакутаваў і ад унутраных разладаў.

Увядзенне уніі, нязгода з яе прынцыпамі, якія здаваліся акаталічваннем і рэлігійнай здрадай, прывялі да вострага канфлікту паміж уніяцкім біскупам Ясафатам Кунцэвічам і часткай гараджан, у выніку чаго епіскап быў забіты. Паколькі ажыццяўленне уніі было дзяржаўнай палітыкай, горад быў пакараны (1623 год): пазбаўлены магдэбургскага права, гарадская ратуша разбураная, каля сотні чалавек прысуджаны да смерці. Засталася гісторыя аб пакаранні — канешне, сімвалічным — нават званоў, якія заклікалі да паўстання: яны былі знятыя са званіц і пераплаўленыя. Я. Кунцэвіч быў аб'яўлены святым, і гэтая трагічная постаць на Беларусі абвеяна смугою нейкай няпэўнасці, неакрэсленасці. «Як ставіцца да яго, хто гарэў жаданнем стварыць адзіную нацыянальную рэлігію ў краіне, якую раздзіралі рэлігійныя непаразуменні, але выбраў для таго метады жорсткія і занадта энергічныя?» — пытаюцца сёння гісторыкі.

Праз 21 год права на самакіраванне аднавілася, ратуша стала адбудоўвацца. Але яшчэ праз дзесяць гадоў пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай, горад быў заняты рускім войскам — пасля чатырнаццаці тыдняў упартай асады. Што застаецца пасля такіх аблог? Але горшае чакала наперадзе. Вернуты ў склад Рэчы Паспалітай, Віцебск падчас наступнай, руска-шведскай вайны зноў упарта супраціўляўся рускаму войску, і цар Пётр I загадаў калмыцкім і казацкім (самым буйным) палкам спаліць яго. Зноў гарэлі Верхні і Ніжні замкі, вежы муроў, гандлёвыя рады... Усё, што засталося ў архівах пра гарадскія прывілеі, дадзеныя многімі каралямі Рэчы Паспалітай, было амаль праз стагоддзе (у 1803 годзе) па загаду з Пецярбурга адпраўлена ў Расію і так надзейна схавана, што дасюль месцазнаходжанне дакументаў невядома.

Вайна 1812 года з Напалеонам прайшла па нашай зямлі двойчы — калі французскае войска ішло на Маскву і вярталася з яе, пакідаючы за сабою вымершыя ад голаду беларускія вёскі і разбураныя селішчы. Аўтар кнігі «Кароткая гісторыя Беларусі», акадэмік В. Ластоўскі (загублены савецкаю ўладай у пазнейшыя часы) прыводзіць расказ аб тым, што Напалеон, ідучы на Маскву, загаварыў з беларускаю сялянкай і запытаўся, як яна хоча: каб француз пабіў расейца, ці расеец пабіў француза? На што жанчына адказала: «Я б... хацела, каб француз, заняўшы Маскву, пагнаў, пагнаў, ды і сам не вярнуўся!» Менавіта ў гэтай, усходняй частцы Беларусі былі страшныя бітвы з французамі — пад Клясціцамі і Чашнікамі, ля Астроўна і шмат дзе яшчэ, асабліва пад Барысавам (Мінская вобл.). У сусветнай белетрыстыцы ёсць шматлікія апісанні пераправы французаў праз Бярэзіну. Прывядзем некалькі сказаў з мемуараў адмірала Чычагава, які прымаў удзел у бітве: «Зямля была пакрытая трупамі забітых і замёрзлых людзей; яны ляжалі ў розных позах. Сялянскія хаты былі ўсюды імі перапоўненыя, рэчка была запружана мноствам патанулых пехацінцаў, жанчын і дзяцей; каля мастоў валяліся цэлыя эскадроны, якія кінуліся ў раку. Сярод гэтых трупаў, што ўзвышаліся над паверхняй вады, бачныя былі скачанелыя кавалерысты на конях, як статуі, што стаялі ў вадзе ў тых позах, у якіх застала іх смерць...» У паданнях беларускага народа ёсць і такое — пра вёску Паленаўку: «Расказваюць, што раней вёска гэтая называлася Напаляонаўка. У час вайны 1812 года тут стаялі французскія войскі. Але вымаўляць такую доўгую назву было цяжка, нязручна, вось і перарабілі яе ў Паленаўку».

Можа быць, так і было, але корань у назве гэтай вёскі хутчэй нагадвае слова «паліць», г. зн. звязаны з вайной, з вогнішчам... Пра французаў сярод нашых паданняў ёсць розныя — трагічныя, ваяўнічыя, паэтычныя. Адно з іх — пра звон з манастыра. Лепшы ў акрузе быў той звон, і за гэта празвалі яго певуном. Калі ж сталі набліжацца французы, якія ўсё нішчылі, схавалі манахі манастырскае дабро, а звон схаваць доўга не маглі рашыцца, таму што грэў ён душы людзей... I, нарэшце, памаліўшыся, ціха апусцілі яго ў ваду возера, а самі разышліся хто куды. Кажуць, што на тым возеры, калі прыйсці да яго перад усходам сонца, чуваць дзіўны перазвон — але самы звон ужо не можа знайсці ніхто з шукальнікаў...