Вольга Іпатава: Паміж Масквой і Варшавай

Гэты манастыр, што стаіць цяпер на правым беразе Заходняй Дзвіны, захаваўся. Яго нараджэнне — у другой палове XVIII стагоддзя (сама царква пабудавана ў 1761 —1779 гг.). Але менавіта тут некалі працаваў Сімяон Полацкі (нездарма манастырскі корпус называецца домам Сімяона Полацкага), тут яго слухалі праваслаўныя братчыкі. Гэта быў час наступу каталіцтва, беларуская мова перастала быць дзяржаўнай, на змену ёй прыйшла польская мова. У 1664 годзе Сімяон Полацкі пераехаў у Маскву.

Яго адукаванасць зрабіла такое вялікае ўражанне на царскі двор, што паэта наблізілі да царскай сям'і. Дарэчы, царыцы Наталлі вучоны прадказаў нараджэнне сына Пятра, які будзе знакамітым на ўвесь свет. Сын сапраўды нарадзіўся, яго назвалі Пятром, і слава Сімяона Полацкага ўзрасла. Магчыма, ад яго ўспрыняў будучы цар Пётр I станоўчыя адносіны да еўрапейскай адукацыі, якую не надта прызнавалі ў Масковіі, называючы яе «паганай ерассю», «лацінствам». Дарэчы, калі Сімяон Полацкі адкрыў у Маскве друкарню і нават выдаў тут некалькі сваіх кніг ("Буквар", «Часасловец»), сабор 1690 года асудзіў і забараніў яго творы як ерэтычныя (тое ж здарылася і з кнігамі Скарыны, які прывёз іх, па некаторых звестках, у Маскву, але ледзь выбраўся адтуль таксама як «паганы ерэтык»).

Цікава, што нашы продкі добра разумелі значэнне друкаванага слова, і гэтаму майстэрству спакваля вучыліся ад нас усходнія суседзі. Ад нас жа ўзялі яны ўзоры кафлі, разьбярства, мураванага дойлідства. Дасюль у Каломенскім пад Масквой уражваюць разьбяныя ўпрыгожанні іканастаса, зробленыя майстрам Клімам Міхайлавым і іншымі беларусамі. У Маскву пераехалі (разам з друкарняй) манахі Куцеінскага манастыра з Оршы. Прычына была ў рэлігійных несуладдзях, але пакутавала культура. Крохкія старонкі летапісу з бібліятэкі Сафійскага сабора гарэлі спачатку падчас нападу на Полацк маскоўскага цара Івана Жахлівага, пасля сюды прыйшло войска цара Пятра — і адбылося тое ж самае. Сенэка выхоўваў Нерона — але памёр па ягонаму загаду. Сімяон Полацкі пражыў да 1680 года — але не даведаўся, як жорстка абышоўся цар з яго роднай Полаччынай, якой ён прысвяціў столькі вершаў і прачулых слоў.

Калі Полацкі Богаяўленскі манастыр звязаны з імем Сімяона Полацкага, то Полацкі езуіцкі калегіум, які быў самым вялікім на Беларусі манастырскім комплексам езуітаў, носіць адбітак дзейнасці аднаго з самых энергічных дзеячаў Польшчы Пятра Скаргі (Павенскага). Пётр Скарга быў адным з ініцыятараў і прапагандыстаў ідэй Брэсцкай уніі 1596 года, яго змаганне з рэфарматарамі садзейнічала з'яўленню на Беларусі езуіцкіх калегій. Тут, у Полацку, менавіта ягонымі стараннямі ўзняўся ўвысь езуіцкі касцёл, узнікла акадэмія, якую ён напачатку ўзначаліў ( у асноўным жа ягоная дзейнасць у апошнія гады перамясцілася ў цэнтр Княства — Вільню, а затым — у Кракаў, дзе ён у 1588 годзе стаў прыдворным прапаведнікам караля Жыгімонта III Вазы).

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай менавіта тут, па Заходняй Дзвіне, прайшла дзяржаўная мяжа. Горад быў літаральна раздзёрты на дзве часткі: асноўная адышла да Расіі, Задзвінскі раён застаўся за Рэччу Паспалітай.

Новая забудова горада, яго перапланіроўка ўлічвалі ўжо іншую палітычную сітуацыю: езуіцкі кляштар быў перабудаваны ў кадэцкі корпус і кафедральны Мікалаеўскі сабор, з'явіліся так званыя «казённыя» будынкі, дзе размясцілася прыезджая адміністрацыя.

Ад вялізнай забудовы зберагліся толькі некалькі асобных карпусоў, дом Пятра I, пабудаваны ў канцы XVII стагоддзя (цяпер вул. Леніна, 33), у асноўным з рысамі барока, ад часоў другога заваёўніка, Івана Жахлівага,— вялізныя валы. Жылыя дамы, што захаваліся часткова па вуліцах Горкага, Замкавай, на плошчы Леніна, маюць таксама змешаныя рысы — класіцызму і барока і даюць уяўленне аб тым, як выглядалі вуліцы Полацка ў XVII—XVIII стагоддзях. А горад быў багаты і прыгожы, з даўнімі традыцыямі гандлю ь культуры.

...Вось тут, на галоўнай плошчы, прайшлі стагоддзі нашай гісторыі.

Трошкі фантазіі — і можна ўявіць сабе па летапісах і дзень 23 сакавіка 1270 года, якраз на тыдні Вялікага паста, калі ўранку, каля паловы дзевятай, пачалося зацьменне сонца, і ўсе, купцы і пакупнікі — немцы, балты, палачане, глядзелі на неба і, мабыць, думалі аб сваіх грахах, а пасля паспяшаліся ў цэрквы. Для гасцей працавалі тут і іх уласныя, іншай веры храмы...

Не ўсё было гладка ў гандлёвых варунках. Граматы даносяць да нас скаргі як рыжан, так і палачан, а ў 1406 годзе вялікі князь Вітаўт нават патрабаваў ад рыжскіх купцоў, каб яны пакінулі Полацк на працягу чатырох тыдняў — і прымусіў магістра лівонскіх крыжакоў заплаціць за страты, зробленыя рыжанамі. Цікава чытаць пералік тавараў, якія сюды прывозіліся: сукно, арэхі, цытварны корань, гваздзікі, шафран, фігі і разынкі... Вывозілі ж — воск, кажухі сабаліныя, янотавыя, а таксама паташ і дзёгаць...