— Пераклад — гэта, даруйце, свайго роду і нахабнасць і рызыка. Перакладчык бярэ на сябе смеласць данесці да іншамоўнага чытача не толькі сэнс, але ў першую чаргу дух арыгінала, своеасаблівасць манеры арыгінала. Калі аўтар жывы, дык дапамагае сутыканне з ім, прыглядка, прыслухоўванне, прымерка. Ну, а калі справу маеш з класікай, тут ужо можна спадзявацца толькі на свае ўласныя сілы. Тут і павінна прыходзіць у дзеянне інтуіцыя, прафесійная вывучка. Перакладчык — слуга двух паноў. Ен мітаецца паміж аўтарам і чытачом. На лепшы выпадак яго цярпіць ці змушаны цярпець аўтар, і яму верыць, давяраецца чытач, а ў іншых выпадках — ён вораг аўтару і злыдзень чытачу. Як бы ні іграў па-акторску перакладчык, як бы ні падладжваўся пад аўтара, усё роўна недзе ён выдасць сябе. Цяжкасць яшчэ ў тым, што эквівалент знайсці практычна немагчыма. У адным нечым перакладчык абкрадае аўтара, у другім нечым прапануе сваё. Пераклад — гэта і рыцарскі турнір, і торг, дзе адзін болей просіць, а другі меней дае. Калі сябе аўтар пазнае ў нейкіх дробных дэталях, дык ён часта не пазнае сябе ў галоўным, і — наадварот. Мой асабісты перакладніцкі вопыт не такі вялікі, каб я сам на сябе спасылаўся. Што тычыць перакладаў з Гарсія Лоркі, дык мне яшчэ ва універсітэце хацелася паспрабаваць запрасіць вялікага іспанца пагаварыць па-беларуску на ўшацкі лад. Дапамог выдатнейшы знаўца іспанамоўнай паэзіі і культуры, сам паэт і тонкі перакладчык Карлас Шэрман. Без ягонай дапамогі і канкрэтнай падтрымкі не рызыкнуў бы я ўзяцца перакладаць Гарсія Лорку. У паэзіі Лоркі жыве моцная народная стыхія, стыхія жывога народнага слова, карацей, прастата пры наяўнасці глыбіні думкі, пры аб'ёмнасці і шматграннасці вобраза. Фальклорнасць, народнасць светаадчування і былі маім выратавальным кругам у акіянскім разліве паэзіі Гарсія Лоркі.
А наогул пераклад — школа майстэрства, школа, неабходная паэту. Пасля Гарсія Лоркі болей зразумелая ў нечым стала і ўся іспанамоўная і сусветная паэзія. Гэта зусім не азначае, што і сам я пачаў пісаць лепей і глыбсй. Паэзіі нельга навучыць, як доказ таму — практыка літаратурнага інстытута, яго семінараў, усіх нашых нарад. Падвучыць, у нечым падштурхнуць можна. Але — не навучыць.
А «Слова пра паход Ігаравы» гучала ўва мне са школьнай парты. Уся складанасць перакладу «Слова» ў тым, што яно наогул зразумела любому беларусу без перакладу і разам з тым — гэта як быццам успамін пра даўно знаёмую і грунтоўна забытую мову. Пры перакладзе даводзілася і канструяваць і рэстаўраваць шмат якія словы, што чуў ад мамы, а значыцца, тыя, што перадаваліся з пакалення ў пакаленне, гэта значыць старадаўнія, вывераныя часам. Балазе, што беларуская мова захавала шмат якія даўнія формы. Напрыклад, форма клічнага склону. Гэта дапамагло мне ва ўзнаўленні каларыту помніка. У арыгінале чуецца, калі ўслухацца, дзе-нідзе рыфма, улоўліваецца арганічны рытм — усё гэтае я стараўся па мажлівасці захаваць ці ўзнавіць.
Мова, якая зрабілася літаратурнай, паступова і неўпрыкметку нівеліруецца, калі яна не сілкуецца народнай лексікай, народнымі крыніцамі словаўтварэння. Руская мова пад уплывам газетчыкаў, радыё- і тэлежурналістаў, канцылярскай перапіскі, загадаў, цыркуляраў апошнім часам моцна засушылася, збяднела. Выручаюць хіба што абласныя гаворкі, прастамоўе, дыялекты. Беларуская мова ў сваю чаргу моцна закалькіравалася, страціўшы народную гнуткасць і рухавую рухомасць слова. Даслоўна перакладаюцца цэлыя ідыёматычныя рускія выразы, нават прыказкі, прымаўкі. Кажуць па-руску: «Своя рука — владыка». На першы позірк можна даслоўна перакласці па-беларуску. Але не будзе таго натуральнага гучання, рыфмаперагуку. А мне прыгадваецца, як у нас па Ушаччыне кажуць: «Свая рука — не сука». Той жа самы сэнс, толькі па-нашаму, як у нас! Альбо яшчэ прыклад. Неяк я ўзрадаваўся па маладосці, калі пераклаў выраз «сделал дело — гуляй смело» як «зрабіў справу — гуляй на славу». А потьм зноў жа ад мамы пачуў: «Зроб бела і гуляй смела». Зрабіць набела, значыцца канчаткова, дасканала. (Ці не таму і Белая Русь, што яна адна з першых удасканалілася ў гаспадарцы, у асвеце, у культуры?) Першаперакладчыку неабходна, а паэту тым болей трэба слухаць народную мову, там шукаць і забытыя і новыя моўныя пласты, каб не было няхваткі матэрыялу, які імянуецца вечна неспасціжным паняццем: «слово».
— Мне ўжо даводзілася чуць ад вас жа, як вы ставіцеся да вядомасці. Ды ўсё ж — яшчэ раз — як?
— Вядомасць — паняцце адноснае. Сапраўды, на адной вуліцы пазнаюць, а на суседняй не вітаюцца. Бальшыне паэтаў проста здаецца, што іх занадта добра ведаюць. А на самой справе аднаго ведаюць па якой-небудзь шумнай гісторыі ці па радку, што трапіў у газетны загаловак, другога проста па выступленнях перад чытачамі ці па тэлеэкрану. Тэлебачанне — вялікая спакуса. Але можна і проста прамільгацца, прамільгацець. Даводзіцца зазначаць сумна, што беларускіх паэтаў з прычыны іхняй прыроджанай нацыянальнай сціпласці, ці што, ведаюць мала. Помню, як апошні раз выступаў у філармоніі на нейкім тэматычным вечары выдатны паэт нашай краіны Аркадзь Куляшоў. Хліпкая купка навучэнцаў ды колькі сапраўдных аматараў паэзіі. Паэт вяшчаў у напаўпустую залу. А гэта ж было яго апошняе, з болем у сэрцы думаем цяпер, выступленне перад чытацкай аўдыторыяй. Дык гэта ж Куляшоў! А што казаць пра астатніх? Пра маё пакаленне?
Читать дальше