Рыгор Барадулін: Парастак радка, галінка верша

З— аўсёды дужа складана суадносіліся адно з адным у мастацкай творчасці інтарэсы моманту, актуальнасць праблемы і вечныя каштоўнасці жыцця і мастацтва. Як вы разумееце сувязь мастака з сучаснасцю і вялікім часам — гэта «адкрытае адзінства» (Бахцін) культуры сённяшняга дня, культуры эпохі, культуры чалавецтва? Якім паўстае ў гэтай сувязі паняцце нацыянальнага? Як гэтае паняцце змянілася для беларускай культуры і літаратуры на працягу дваццатага стагоддзя?

— Інтарэс моманту, актуальнасць праблемы мусяць быць падпарадкаваныя вечным каштоўнасцям жыцця і мастацтва. Момант мінае, актуальнасць траціць сваю пякучасць, а вечныя паняцці застаюцца. Але якраз з паасобных эпізодаў, момантаў сучаснасці паступова вырастае спаконнае. Агульнае праяўляецца ў характэрным, прыватным, вечнае на пэўным этапе можа адбіцца, выявіцца ў імгненным, толькіштохвілінным. Няма мастака наогул, ёсць мастак свайго часу. Чым дакладней і глыбей спасцігне ён свой канкрэтны час, тым далей ён застанецца ў вечнасці, імя якой чалавечая памяць. Культура сённяшняга дня ўзаемазвязана з культурай эпохі, а ў канчатковым выніку з культурай усяго чалавецтва. Пра адзінства ўсечалавечай культуры пераканальна кажуць факты падабенства старажытных абрадаў, павер'яў, паданняў, казак, легендаў. Папараць-кветка, што расцвітае на Іванаў дзень, у беларусаў — Купалле, Ліга — у латышоў. У геніяльнай паэтэсы Чылі Габрыэлы Містраль апяваецца кветка, што расцвітае ў дзень святога Яна — «Святаянскую ўначы кветцы чырвань берагчы».

Нацыянальнае — гэта тое пачуццё, адчуванне канкрэтнай радзімы, якое даецца чалавеку разам з жыццём. Нацыянальны характар, нацыянальны пагляд на рэчы, адчуванне свайго слова перадаецца быццам бы па спадчыне. Вядома ж, абавязковы тут фактар — родная мова, нездарма ў беларусаў яна завецца матчынай, бо маці спявае на гэтай мове першую калыханку, вучыць дзіця першым словам, вучыць яго спазнаваць свет, абжывацца ў свеце, прывучаць свет да сябе і сябе да свету. Мову нездарма называюць душой народа, нацыі. Птушка па голасу, народ па мове вызначаецца, адрозніваецца. На працягу дваццатага стагоддзя для беларускай культуры і літаратуры паняцце нацыянальнага не было адназначным. На пытанне Янкі Купалы «А хто там ідзе?» не ўсе на пачатку стагоддзя адгукнуліся: «Беларусы!» Нацыянальная самасвядомасць, самаўсведамленне сябе як нацыі, як народа, абуджаная ў народаў царскай «единой и неделимой России» рэвалюцыяй 1905 года, у беларусаў расла хоць і марудна, але ўпэўнена. Нечуваны ўздым народнага энтузіязму, небывалы рост нацыянальнай культуры ў нас у Беларусі стаў вынікам Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі. Вялікая Айчынная вайна ў сваіх выпрабаваннях загартавала беларускую нацыю, умацавала яе веру ў свае сілы. Заканамерны быў пасляваенны ўздым літаратуры, мастацтва і народнай творчасці. Ды вось бяда: паступова пачалі зачыняцца беларускія школы. Дзеці з роднай мовай знаёмяцца з трэцяга класа, а не з першага, не з ясельнага і дзетсадаўскага ўзростаў. Але як некалі Максім Багдановіч ішоў да роднай мовы праз кнігі, праз фальклорныя запісы бацькі, так сёння пачынае вяртацца творчая і тэхнічная інтэлігенцыя да роднае мовы. Вяртанне гэтакае не хуткае, як хацелася б, як жадалася б. Адсюль і нізкія тыражы беларускіх кніг. Адсюль і пэўная няўпэўненасць і разгубленасць беларускіх пісьменнікаў: для каго яны пішуць, да каго звяртаюцца, хто іх чытас і чуе?

Некаторыя запабежлівыя чыноўнікі ад культуры зразумелі грамадска-ідэалагічнае і фразеалагічнае паняцце «савецкі народ» як адмаўленне ад усяго нацыянальнага, як нейкі «інтэрнацыяналізм без берагоў». Хоць само слова інтэрнацыяналізм падразумявае якраз наяўнасць нацыі, нацыянальнага. Інтэрнацыяналізм — мост паміж нацыямі, а ў адваротным выпадку — мост уздоўж рэчкі. Застаючыся нацыянальным па форме і стаўшы сацыялістычным па зместу, літаратура і мастацтва кожнага народа — з'ява назаўсёды непаўторная. Ды асобным гора-кіраўнікам здаецца, што дастаткова намаляваць святочны арнамент, набраць клішэ адпаведным шрыфтом — і ўсё ў парадку. Нацыя, нацыянальнае не капрыз гісторыі, а дадзенасць, што склалася вякамі, гісторыя не цярпіць, не трывае аднастайнасці, аднааблічнасці. Усе дзяржаўныя ўтварэнні, якія замахваліся на права нацыі, на яе суверэннасць, распадаліся, каб зарасці бур'яном забыцця. У Рыме непадалёк ад Калізея можна бачыць на стэндзе красамоўную карту былой велічы і заняпаду магутнай імперыі. Гэта нацыі, усвядоміўшы сябе, разбурылі халодную і панылую сцяну ўсеагульнага абезаблічвання. Дыялекты, мясцовыя гаворкі, пранікаючы «памылкамі» ў адзінаўладную латынь, далі потым пачатак самастойным мовам народаў, што ўздужалі як нацыі.