Леанід Лаўрэш - Працэс Сялянска-Работніцкае Грамады

Сьв. Міхалевіч Алякс. — вучыц. бел. гімназіі ў Вільні, пацьвярджае тое самае. Па-за гэтым дадае, што Астроўскі вельмі клапаціўся аб добрае выхаваньне вучнёўскае моладзі. Перакананьняў камуністычных ніколі ня меў.

Сьв. Якубёнак — дыр. бел. гімн. ў Клецку, знае абв. Шнаркевіча ад 1922 г, які выключна аддаваўся працы асьвятовай. Шнаркевіч выехаў з Расеі дзеля таго, што ня вытрымаў тамашняга рэжыму. Добра характарызуе распачлівы стан беларускіх гімназіяў у Клецку i Нясьвежы ў пачатку ix існаваньня пад Польшчай. Вучыцялі спалі ў клясах на саломе i самі замяталі клясы. Ня было ані часу, ані настрою вясьці якія небудзь палітычныя размовы.

Адв. Пятрусэвіч — як абходзілі бел. гімназіі польскія нар. сьвяты?

Сьв. — Дзеля гэтага выбіраўся спэцыяльны камітэт, які i займаўся гэтай справай, падгатаўляючы малебны i г. д.

Сьв. А. Баран — з боку абв. Р.-Міхайлоўскага. Належаў да гуртка ў в. Максімаўцы i быў на сабраньні ў верасьні 1926 г. Прысутных было 19 асоб. Рак-Міхайлоўскі чытаў праграму Бел. Сял. Раб. Грамады. Ніякае кабеты на сабраньні ня было. Малютка так-сама ня быў, бо яго ў гурток ня прынялі дзеля таго, што ён нап'ецца гарэлкі, выйме рэвальвэр i крычыць: "moj rząd" (Малютка — сьведка з боку пракуратуры). Усе сябры плацілі складкі, частка якіх адсылалася ў Цэнтр. Сэкр. ў Вільню. Гурток выпісваў бел. газэты.

Сьв. Mix. Баран — пацьвярджае тое самае, што казаў папярэдні сьведка i на пытаньні абароны, адказвае. што вёска Максімаўка акуратна плаціла падаткі i што ніякіх фразаў, як "біць паноў", "рабіце паўстаньне, a аружжа будзе" — ён ад Рак-Міхайлоўскага ня чуў.

Сьв. Гаўрылік, пасол на Сойм, знае Бурсэвіча, які быў вучыцелем у прыватнай бел. школе у Чамярах. Прапанавалі яму польскую школу, але ён адмовіўся. Перад паўстаньнем "Грамады" Бурсэвіч быў місіянэрам-мэтадыстым. Школа, у якой вучыў Бурсэвіч, утрымлівалася з помачы сялян i запамог Т-ва Бел. Школы.

Адв. Прайс — ці сьведцы вядомы гэткія прозьвішчы, як Шарамэт, Шайга, Талстоў.

Сьв. — Шарамет Шайга былі вучнямі Радашкаўскае гімназіі, але з 6 кл. былі выгнаны. Трэцяе-ж прозьвішча мне зусім не вядома. (Рэд. — гэта тыя "матурысты", якія быццам з пропускам ад Астроўскага перайшлі заграніцу).

Голас Працы №10, 16 траўня 1928.

Далейшы працяг 35-га дня працэсу Грамады.Сьв. Валынец Фл. — пасол на Сойм сьведка з боку абв. Рак-Міхайлоўскага. Быў на павятовым зьезьдзе Грамады ў Вялейцы, на якім прамаўлялі б. пасол Рак-Міхайлоўскі i Мятла. Рак-Міхайлоўскі падаў справаздачу з працы беларускіх паслоў у Сойме, Мятла-ж прачытаў статут i праграму Грамады. Больш паслы нічога не казалі. Сьведка ведае абв. Антановіча i сцьвярджае, што ніякіх гранатаў яму ніколі не даручаў i навет ня быў у памешканьні Антановіча. Сьведка сам да "Грамады" належаў, але мужам даверра ня быў; меў толькі ўпаважненьне закладаць гурткі Т-ва Бел. Школы. Увесь час ад 1922-1927 г. нідзе ня выяжджаў з Вялейкі. Падчас выбараў у цяперашні Сойм скрываўся дома, бо баяўся, што яго, як кандыдата на пасла, маглі заарыштаваць, як гэта i зрабілася з іншымі белар. пасламі.

Абвін. Рак-Міхаілоўсмі — як вялася акцыя за беларускую школу?

Сьв. — складаліся дэклярацыі з падрабязным выпаўненьнем усялякіх фармальнасьцяў. У аднэй Вялейцы зложана многа дэклярацыяў, але школы не атрымалі. Адчынена затое некалькі школаў утраквістычных, у якіх вучыцялі-палякі навет ня ведаюць самі беларускае мовы.

Больш сьведак у гэтым дню няма. Дзеля гэтага адчытываюцца паказаньні сьведак з боку пракуратуры, якія ў Суд не зьявіліся з "важных" прычынаў, і далучаюцца розныя дакумэнты да актаў справы.

З адчытанага паказаньня сьв. Сабалеўскага Ю., б. пасла на Сойм, належаўшага да "Грамады" i не арыштаванага — вынікае, што ён уступіў у "Грамаду" толькі дзеля таго, што паслы, стварыўшыя яе, гутарылі з сабой па-расейску. Аб лучнасьці БСРГ з камуністычнай партыяй нічога ня чуў, але сцьвярджае блізкія адносіны паміж "Грамадой" i N.P.Cb. (нар. сял. партыя). "Грамада" памагала палітычным вязьням. Ведае, што ў беларускіх газэтах працавалі Луцкевіч i Самойла. Сам, як пасол, плаціў штомесячна складку ў высокасьці 110 злотых.

З адчытанага казаньня сьведкі Пянткоўскага (ад пракуратуры) вынікае, што сяляне, ад часу паўстаньня "Грамады", пазычалі дзе толькі што маглі, бо ведалі, што аддаць ня прыдзецца. Ня ведае ад каго, але сьведка чуў, што мае прыбыць транспарт аружжа з Расеі. Чуў таксама і аб паўстаньні з паказаньняў сьведак жонкі асадніка Кірылава Адэлі i асадніка Сабатоўскага даведваемся, што сьведкі не вядома ад каго чулі аб прыгатаваньнях гуртка ў в. Калінцы да выразаньня асаднікаў.