Леанід Лаўрэш - Працэс Сялянска-Работніцкае Грамады

Голас Працы №4, 25 красавіка 1928.

Сьв. Сасноўсні пал. канфідэнт Лідзкага павету. На пав. сьезьдзе гурткоў пав. старшынёю выбраны быў Салыга, які імкнуўся да адарваньня Зах. Беларусі ад Польшчы, а Усходняе ад Расеі і стварэньня з іх Незалежнае Дзяржавы Беларускае. Некаторыя сябры "Грамады" вялі камуністычную дзеяльнасьць і былі за гэта арыштаваны, як напрыклад Мацюк Сымон, Пракаповіч і іншыя. Па ліквідацыі выясьнілася, што Цэнтральны Сэкр. Грамады меўся ўзяць у свае рукі кіраўніцтва бел. рэвал. Рухам. Выясьнілася гэта са знойдзенага лісту да Цэнтр. Сэкр. падпісанага лічбай, якраз адпавядаючай нумару сяброўскае легітымацыі абв. Крупіцы, які быў старшынёю гуртка. Чуў аб маючым быць на вясну паўстаньні і аб 30.000 войска, якое дапаможа паўстанцам. Абарона выясьняе, што ліст аб якім сьведка гаворыць, змяшчаў толькі пратэст проціў арыштаваньня паслоў Мятлы і Валошына.

Адв. Бабянскі — ці і каталікі належалі да "Грамады"?

Сьв. — так.

Рак-Міхайлоўскі — скуль сьведка ведае аб паўстаньні і аб 30.000 войска?

Сьв — "prowaddziłem badania" і больш нічога не дадае.

Сьв. Шаўлюк пал., кажа аб Шымковічу, які арганізаваў сабраньні ў Ліпеішках і меўся быць старастам. Гурток у гэтай вёсцы залажыў Рак-Міхайлоўскі.

Абв. Рак-Mix. — калі быў арганізаваны гурток у вёсцы Ліпнішках?

Сьв. — 16.IV.26 г.

Рак-Mix. — асьвядчае, што гурток у Ліпнішках быў з'арганізаваны без яго i што ён прыяжджаў у гэтую вёску ўжо падчас існаваньня там гуртка.

Сьв. Сальмонскі В., пал., з гм. Радашкоўскае. Чуў аб тым, што грамадаўцы дамагаліся падзелу зямлі, зьбіралі грошы на палітычных вязьняў, трэбавалі белар. школаў. Сябры Грамады ахвотна, прыймаліся заграніцай. Меў ведамасьці аб тым, што Р. Астроўскі, будучы ўлетку 1925 г. у Уласава, спатыкаўся там часта з жыхаром в. Чарамісаў, Віткоўскім, бальшавіцкім шпіёнам. Спатканьні адбываліся ў кустах, каля афіцыны, у якой затрымліваўся Астроўскі. Віткоўскі быццам даручыў тут Астроўскаму грошы на віленскую гімназію i камуністычную агітацыю. Сябры Грамады атрымлівалі газэты бясплатна.

Адв. Эттінтэр — ці сьведка сам бачыў, як Астроўскі атрымліваў грошы ад Віткоўскага?

Сьв. — не, бачылі іншыя, але я пазнаў Віткоўскага па апісах.

Абв. Астроўскі — ці сьведка таксама казаў i ў судзьдзі сьледчага?

Сьв. — не. Астроўскі — a матэрыялы проці мяне ўжо меў?

Сьв. — меў...

Вытлумачыць аднак-жа, чаму казаў інакш ня можа.

Абв. Рак-Міхайлоўскі — сьведка казаў, што газэты атрымліваліся бясплатна. A ці ведама сьведцы, што некаторыя сябры акуратна плацілі за газэту? (пры гэтым падае прозьвішчы многіх сяброў з Радашкоўскае гм. плаціўшых акуратна грошы за падпіску).

Сьв. — не, ня ведаю...

Адв. Эттінгэр — ці абітурыенты беларускіх гімназіяў мелі даступ на віленскі ўнівэрсытэт?

Сьв. — ня ведаю.

Абв. Акінчыц просіць Суд прыняць 150 зл. на накліканьне вельмі важнага для яго сьведкі Гірша.

Сьв. Масюлевіч Я., паруч, паказвае пры зачыненых дзьвярох.

Сьв. Ціхоцкі, пал. — Грамада заклікала да закладаньня гурткоў, "масова" ўсувала солтысаў i вучыцялёў, імкнулася да злучэньня з Усходняй Беларусьсю. "Масова" распаўсюджывалася падбураючая да адарваньня ад абшарнікаў зямлі літэратура. "Масова" палілі стадолы. Сябры камуністычнае партыі належалі да кіраўнікоў. Абв. Куліна-Кулікоўскі ўстанавіў сувязь з Расеяй, але пры дапросе да гэтага ня прызнаўся. Сябра "Грамады" Ігнатовіч Барыс меўся быць маладэчанскім старастай. Абітурыентам белар. гімназіяў былі выдаваны, апрача дакуманту аб сканчэньні гімназіі, — пропускі заграніцу. Бальшавікі прыймалі толькі тых, якія гэтакія пропускі мелі; тых-жа, якія ня мелі, выкідывалі ізноў у Польшчу, як напрыклад нейкую Смалонскую Марыю. Выдачэй пропускаў займаўся Астроўскі разам з цяперашнім паслом Гаўрылікам. 19.ІХ.26 г. адбыўся пав. зьезд гурткоў у Маладэчне, на якім была абгаварывана арганізацыя "bojówek" i заклікана люднасьць да ўступленьня ў "Грамаду". Ігнатовіч атрымаў пазычку з Бел. Банку ў высокасьці 180 даляраў. Рэвізія ў белар. гімназіі ў Радашкавічах нічога не дала, знойдзена толькі многа грамадаўсхае літэратуры. Менск быў базай для прышлага паўстаньня.

Абарона засыпае сьведку пытаньнямі, па якіх выясьняецца, што анічога "масовага" нідзе ня было. Толькі ў адным выпадку люднасьць зьвярнулася да інспэктара, каб звольніў неадпаведную вучыцельку, ды ў іншай зноў вёсцы выбрана новага солтыса. Пры рэвізіі ў бел. гімназіі ў Радашковічах знойдзена ў бібліятэцы "Прамовы паслоў" і "Нашу Справу".