Валянцін Грыцкевіч - Гісторыя і міфы

Актыўнае мысленне. Выяўленне заканамернасцяў, гістарычных працэсаў не павінна засланяць чалавека, які стварае гісторыю ў сваім жыцці. Больш-менш поўная рэканструкцыя гістарычнага працэсу і ягонае высвятленне немагчымыя без звароту да сферы людской свядомасці. Мадэль гуманістычнага тлумачэння канцэнтруецца на рэканструкцыі мэтаў дзеянне асобаў і грамадскіх групаў.

Большы акцэнт на суб'ектыўны (свядомасны) бок гістарычнага працэсу, на актыўную ролю адзінкі ў гісторыі і гуманістычную інтэрпрэтацыю людскіх дзеянняў павінны схіляць да паўторнага прадумвання гісторыясафічных бакоў гістарычных ведаў, набытых у школе.

У школьным навучанні яшчэ гучыць рэха спрошчанай, вульгарызатарскай версіі марксізму. Згодна з ёю гістарычны працэс — гэта вынік дзеяння «аб'ектыўна дзейных законаў», ананімных сілаў, тэндэнцый ці абстрактна зразуметых гістарычных заканамернасцяў.

Фаталістычная гістарыясофія адмаўляла сэнс людской актыўнасці. Яна пазбаўляла чалавека ўплыву на ход гісторыі, асуджала яго на ролю выканаўцы аб'ектыўных гістарычных неабходнасцяў. Гэта вяло да таго, што са школьнай гісторыі знікалі жывыя канкрэтныя людзі. Вынікі гэтага былі розныя. Гэтак зразуметая гісторыя станавілася для вучняў сур'ёзным выпрабаваннем, страчваючы ўсю сваю магчымую прывабнасць. «Фаталізм» рабіў немагчымым разуменне гістарычнага працэсу, ягонай сапраўднай формы, паслабляў актыўнасць людзей, вымушаў іх займаць пасіўную пазіцыю. Ён адлучаў чалавека ад упэўненасці мэтазгоднасці ўдзелу ў якіх-небудзь грамадскіх дзеяннях і спрычыняўся да эфекту, які сацыёлагі ведаюць пад назовам «комплекс ліліпутаў», і да ўпэўненасці ў амаральным характары людскіх дзеянняў (калі хода падзеяў перадвызначаная па-за нашай воляй і свядомасцю, то мы не можам несці за яго адказнасці).

У выхаванні пасіўнай пазіцыі ў жыхароў Беларусі пэўнае значэнне мелі традыцыі, цесна звязаныя з двухвяковым знаходжаннем нашай краіны ў складзе Расейскай імперыі і яе спадкаемцы — Савецкага Саюза. Гэта традыцыя «дзяржаўнасці» (згодна з поглядамі пецярбургскага гісторыка Барыса Каланіцкага) [41]. У масавым уяўленні дзяржава ўсемагутная і ўсепранікальная. Калі дзяржава не такая, то ў гэтым ейная слабасць. Паколькі дзяржаўная царква паводле сваёй арганізацыі была толькі дэпартаментам пры ўладзе, то манарх быў фактычным галавою і царквы.

Другая традыцыя — гэта «партыйнае» стаўленне да дзяржавы. Калі ў пэўных традыцыях ідэальную дзяржаву бачаць нейтральнай, бесстаронняй, то ў нас дамінаваў падыход «наш» — «чужы». Калі «чужыя» кантралююць дзяржаву, то яе трэба развальваць, калі «нашы», то не чапаць рукамі.

Да традыцыі Расеі і СССР характэрнае імкненне персаніфікаваць палітычны курс. Культ імператара змяніўся культам рэвалюцыйных правадыроў. У савецкі перыяд з'явіўся культ рэвалюцыі, а яна разглядалася як найважнейшая мэта, як найвышэйшая каштоўнасць і эфектыўны сродак развязання ўсіх праблем. З'явілася рамантызацыя грамадзянскай вайны, якая спрыяла і спрыяе прыдушэнню слабой традыцыі палітычнага кампрамісу.

«Заваёвай сацыялізму» з'яўляецца пачуццё безабароннасці і страх перад хаосам, інстынкт самазахавання. Найбольш натуральным вынікам савецкага перыяду (які па сутнасці яшчэ не скончыўся) была страта навыкаў сацыяльнай пазадзяржаўнай самаарганізацыі, немагчымасць зразумець мэтазгоднасць разгрузкі дзяржавы ад пэўных яе функцый і яе рэарганізацыі.

Усё тое, да чаго былі прызвычаены нашыя продкі — уменнне сабрацца, выпрацаваць агульныя мэты, стварыць структуру самакіравання — для нас сёння ўяўляе неперадольную цяжкасць.

Школьная гісторыя нашых часоў не засвоіла актывістычнай гістарыясофіі. Гэта можа злучае яе з панавальнымі ўзорамі традыцыйнай гістарыяграфіі, якая канцэнтруе ўвагу на вонкавай сферы гістарычнага працэсу, на сферы здарэнняў.

Традыцыйная гісторыя ў сваім выкладанні не патрапіць паказаць, што гістарычны працэс ствараецца штодзённай, звычайнай дзейнасцю людзей. У апісанні гісторыі дамінуюць падзеі ў нейкім сэнсе выключныя. Сярэдні чалавек мог быць толькі пасіўным іх сведкам. Гэта пазбаўляе ўсю гісторыю сапраўдных яе стваральнікаў і замацоўвае ў звычайных людзей пасіўнае стаўленне. Гістарычнаму актывізму не застаецца месца дзеля звыклага пераканання, што гісторыя робіцца толькі дзесьці там, у вялікім свеце, але не ў нашай мясцовасці і не ў нашым асяроддзі.

Паколькі ў гістарычным выкладзе школьных падручнікаў не бачна канкрэтных людзей, а гістарычныя падзеі трактуюцца там як нешта гатовае, у адрыве ад людскіх дзеянняў (вытворнымі ад якіх яны з'яўляюцца), проста фактамі, даты якіх трэба запамінаць, то ў розумах спажыўцоў настае паступовае адчужэнне ад іх гісторыі. Са старонак гісторыі знікаюць жывыя людзі, гістарычныя падзеі пачынаюць існаваць самастойна, а гэта ўжо просты шлях да фетышызацыі гісторыі.