Сяргей Грахоўскі - Суровая дабрата

Толькі прыехалі ў гарадок Порт-Боу, адразу пачалася бамбёжка. Пацягнула смуродам выбухаў і пажараў, убачылі пакалечаных дзяцей і жанчын. Вось тады я ўпершыню сутыкнуўся з фашызмам, запомніў яго аблічча і ўзненавідзеў на ўсё жыццё.

Мадрыд сустрэў нас жахлівымі руінамі, заваламі на вуліцах, друзам на месцы дамоў. Пасялілі нас у атэлі. Так у іх гасцініцы завуцца. Усіх размеркавалі па баявых атрадах. Адзін я аказаўся лішнім. Кавалёў тады было маё прозвішча. Жыву ў пакоі на апошнім паверсе, а ўнізе шпіталь размясціўся. Адамкнуў свой чамадан і пачаў прымяраць набытую ў Парыжы новую форму: чорны берэт, якраз такі, як у нас дзяўчаты насілі, гімнасцёрку з вялікімі кішэнямі, зялёныя галіфэ, крагі і чаравікі па тоўстай падэшве. Зірнуў у люстэрка — ні сам сябе, ні маці родная не пазнала б.

— О-о, вы ўжо ў форме, Кавалёў,— нечакана пачуў за спіною.

У пакоі стаяў і ўсміхаўся мужчына ў паўвайсковай форме. У яго гаворцы адчувалася каўказскае вымаўленне. Ён назваўся — Ксанці. «Ваш абавязак, таварыш Пабла, так, з гэтага часу вы — Пабла, вучыць іспанцаў і інтэрбрыгадаўцаў стратэгіі і тактыцы партызанскай барацьбы. Інструкцыі атрымаеце, а цяпер хадзем вячэраць».

За доўгім сталом рэстарана гучала руская гаворка. Усе ўважліва слухалі невысокага мужчыну ў акулярах. Расказаў ён пра пахаванне лётчыка Антоніо і дастаў з кішэнькі маленькі ключык. У Іспаніі звычайна замыкаюць дамавіну, а ключ аддаюць бліжэйшаму сваяку нябожчыка. У Антоніо не было нікога бліжэй за вядомага савецкага журналіста Міхаіла Кальцова. Гэта ён сядзеў у цэнтры агульнага стала.

Корж паварушыў кійком вуголле і галавешкі. На ружаватым снезе чарнелі цені партызан. Вакол датлелага вогнішча стаялі маўклівыя і задуменныя хлопцы.

— Ну, на сёння, мабыць, хопіць?

— Што вы, Васіль Захаравіч! На самым цікавым спыніліся.

— Пра баі, пра іспанскіх партызан раскажыце.

— А як вы гаварылі з падначаленымі. Ці разумелі яны вашы каманды? — дапытваўся Віктар Ліфанцьеў.

— Ох і назолы ж вы! Як на споведзі, усё выкладай,— і, памаўчаўшы, працягваў: — Спачатку быў у мяне перакладчык. Аляксеем звалі. Потым і сам трохі навучыўся па-іспанску гаманіць... Цікавы хлопец быў гэты Аляксей. Былы белагвардзеец. Так, так, самы сапраўдны, ды яшчэ які люты. Прыйшоў ён да мяне і папярэдзіў: «Спачатку я павінен вам расказаць сваю гісторыю, тады рашайце — браць мяне ці не браць».

А гісторыя складаная. Паходзіў ён з багатага чачэнскага роду. Каня, шаблю, джыгітоўку палюбіў з дзяцінства. Прыйшоў час, і прызвалі яго на службу ў гвардзейскі полк яго імператарскай вялікасці. У стайні гарачага горца абразіў нейкі вахмістр. Бліснула шабля над галавою, але ззаду нехта моцна сціснуў Аляксееву руку. Азірнуўся — аж сам палкоўнік трымае яго. Калі астыў і супакоіўся, зразумеў, хто яго ўратаваў ад бяды, і застаўся служыць пры ім ардынарцам. Пасля рэвалюцыі, доўга не думаючы, пайшоў разам з палкоўнікам у белую армію, зрабіўся бязлітасным рубакам. Потым разам уцяклі ў Турцыю. Туляліся, галадалі. Спадзеючыся на лепшае, пераехалі ў Францыю, і Аляксей найшоў у парабкі да фермера каля горада Бардо. На рабоце пакалечыў руку і апынуўся на вуліцы, без прытулку і кавалка хлеба. Французскія таварышы сталі на яго абарону і абвясцілі забастоўку. Баставалі, пакуль не прымусілі гаспадара зноў узяць Аляксея на ферму. Тады і працверазеў былы белагвардзеец, адчуў сілу інтэрнацыянальнага адзінства рабочых. Сябрам і дарадцам пакалечанага парабка стаў французскі камуніст П'ер Ліго. На многае ён адкрыў Аляксею вочы, а калі пераканаўся, што той стаў іншым чалавекам, прапанаваў уступіць у камуністычную партыю Францыі. «Я не варты яшчэ такога гонару»,— адказаў Аляксей. А мне ён прызнаўся: «Спадзяюся гэтае права заслужыць у барацьбе з фашызмам».

Я яго ўзяў за перакладчыка і не памыліўся.

Васіль Захаравіч памаўчаў, паглядзеў на ўсыпанае зоркамі неба, загадаў Івану Некрашэвічу праверыць пасты, да хрусту пацягнуўся, устаў з паленца.

— Пара, таварышы, спаць. Спаць, спаць! Заўтра — цяжкая і адказная работа. Ды і спіна нешта здранцвела.

Прайшоўся па лагеры, пагаварыў з паставымі і падаўся ў сваю зямлянку. Дакончыць іспанскую гісторыю ні заўтра, ні праз месяц так і не ўдалося.

У дзённіку Васіль Захаравіч таропка запісаў:

«20/ХІ-41. У 16 гадзін на лагер напала 60 гітлераўцаў. Нашы пасты абстралялі іх. Непрыяцель рассеяны агнём нашых кулямётаў. Пасля бою прыйшлося пакінуць абжытыя зямлянкі, хоць і вельмі шкада іх. Начавалі ў лесе. Пайшоў снег: холадна і следна. Але сёння была добрая зводка — вынікі за 5 месяцаў вайны».