Сяргей Грахоўскі - Суровая дабрата

На змярканні осаўцы праводзілі партызан далёка за сяло. Палускваў лёгкі марозік. Снег засцілаў сляды камароўцаў. Партызаны праз Скаўшын вярталіся ў свой лагер.

Па прывале каля вогнішча Васіль Захаравіч запісаў ў свой дзённік: «ІІ/ХІ-41 у тры гадзіны раніцы ўзялі 21 чалавека і разам з суседнім атрадам найшлі на сумесную аперацыю. Пасля кароткага адпачынку ў б гадзін раніцы пачалі аперацыю. Яна прайшла ўдала: самая актыўная паліцыя ў Заброддзі, Чырвоным возеры і Осаве ліквідавана, зброю забралі. Аперацыя закончылася ў 2 гадзіны дня. Узнікла неабходнасць аб'яднацца з суседнім атрадам».

На палянцы сышліся ўсе партызаны і аднагалосна абралі камандзірам аб'яднанага атрада Васіля Захаравіча Каржа, яго намеснікам — Меркуля, камісарам — Бандэраўца.

— Толькі ў далейшым, Мікіта Іванавіч, там, дзе цябе добра ведаюць, не вытыркайся,— з усмешкаю папярэдзіў Корж і паківаў пальцам.

Васіль Захаравіч любіў смажыць на ражэнчыку сала. Прымошчваўся каля вогнішча: у левай руцэ — луста хлеба, у правай — ражэнчык з нанізанай скваркаю. Здавалася, камандзір заклапочаны толькі адным — каб як мага меней туку капнула ў агонь. Спрытна надстаўляе лусту над гарачыя бурштынавыя кропелькі. Толькі што ён насварыўся на кухара, што хацеў падкінуць яму большую скварку. І выдаў загад: «Камандзірам і радавым харчы дзяліць толькі пароўну. За парушэнне — суровая кара».

І партызаны трымаюць ражончыкі над зыркімі языкамі полымя, задуменна глядзяць, як у змроку знікаюць іскры і дым. Кожнаму прыгадваецца далёкае маленства, начлежныя вогнішчы і тупат коней на туманных лугах. Мараць хлопцы, як зажывуць пасля вайны.

— А ведаеце, Васіль Захаравіч,— звярнуўся да камандзіра Іван Некрашэвіч,— калі вы з Эдзікам пайшлі насустрач осаўскім паліцаям, мяне дрыжыкі калацілі. Думаю, пастраляюць. А яны сабе стаяць і вухам не вядуць.

Корж, не спяшаючыся, здымае скварку, дзьмухае на яе і спакойна гаворыць:

— Я заўсёды памятаю словы Далорэс Ібаруры: «Лепш памерці стоячы, чым жыць на каленях».

— А вы бачылі Далорэс?

— Бачыў і чуў... Там, у Іспаніі. Хоць і не кожнае слова разумеў, але здавалася ўсё ясным. Столькі агню, сілы і веры было ў кожным яе выступленні.

— Раскажыце, Васіль Захаравіч, як ваявалі ў Іспаніі,— просяць камсамольцы.

— Доўгая гэта гісторыя, хлопцы. За раз не раскажаш.

— Хоць самае галоўнае,— не адстае Віктар Ліфанцьеў.

— Ну добра. Было яно так: у лістападзе 1936 года вяртаюся я з адпачынку праз Маскву. Ніякіх асаблівых спраў у сталіцы не было. Дай, думаю, адведаю добрага таварыша па ранейшай сум ссі і ай рабоце, і зайшоў да чэкіста Мікалая Іларыёнавіча Церашатава. Хвалюся загарам, распытваю пра справы, сям'ю і агульных знаёмых. Потым разгаварыліся пра падзеі ў Іспаніі.

«А ведаеш, кажу, адчуваю я сябе дэзерцірам. Дапамажы паехаць туды. Упэўнены, што мой партызанскі вопыт спатрэбіцца ў вайне з фашызмам». Паспрабаваў Мікалай мяне адгаворваць. А я стаю на сваім, і сам пераконваюся, што маё месца толькі там. Калі ж упэўніўся, што не пераканае, найшоў да начальства. Усё вырашылася амаль адразу. І, не пабачыўшы сям'ю, праз некалькі дзён я ўжо быў у цягніку. Толькі паспеў паведаміць сваім: «Не хвалюйцеся. Выяздягаю ў доўгатэрміновую камандзіроўку».

За акном мільгаюць знаёмыя станцыі з польскімі назвамі. У свой час мы тут з атрадам Кірылы Арлоўскага наганялі страх на паноў, асаднікаў і жандараў. Успамінаю, а сам азіраюся, каб часам не пазнаў мяне які-небудзь сышчык. Некалі ж мае здымкі разаслалі па ўсіх пастарунках. Пакуль ехаў праз Польшчу, прыкідваўся, што сплю. На світанні перасеклі мяжу з Германіяй. На вакзалах пахаджвалі бамбізы ў карычневых кашулях з павуком свастыкі на рукавах, скрозь шнырылі гітлераўскія малойчыкі. Не, не страшна, агідна было глядзець на іх.

Неўзабаве цягнік ішоў паміж узгоркаў Бельгіі, мільгалі маляўнічыя домікі, дагледжаныя палі і вінаграднікі. Па наступны дзень прыехалі ў Парыя«. Вось гэта, сапраўды, го-о-рад! Тры дні блукалі па шыкоўных бульварах, па ўзбярэжжах Сены, дзіваваліся з Эйфелевай вежы, хадзілі на плошчу Бастыліі і на Елісейскія налі. Але гэта так, паміж іншым.

На чацвёрты дзень я апынуўся ў аўтобусе. Прыслухаўся — кожны гаворыць на нейкай незразумелай мове: тут і немцы, і чэхі, македонцы і славакі, французы і латышы.

— Як яга вы разумелі адзін аднаго? — не ўтрымаўся Нордман.

— Гаварылі: «Рот-фронт», «Но пасаран», «Віва Іспанія!» — і ўсё было зразумела.