Аляксей Карпюк - Сучасны канфлікт [Аповесць, франтавы дзённік, не зусім гродзенскія гісторыі]

Я цвёрда ўпэўнены, што творчасць абавязана не так асобе аўтара, як прыродзе чалавека.

Нядаўна я прачытаў у акадэміка Энгельгарта, што творчасць — вынік дзеяння інстынкту, калі чалавек знаходзіць патрэбу ў творчасці гэтаксама, як дзіця імкнецца пераадольваць перашкоды, як рыбы — плыць супроць цячэння горнай рэчкі.

Па Паўлаву творчасць — рэфлекс мэты: «Основа формы жизненной энергии каждого из нас. Жизнь тому красна, кто все время стремится к постоянно достигаемой, но никогда не достижимой цели...»

Выходзіць, кожнага чалавека прырода ўзнагародзіла здольнасцю тварыць. Зрэшты, многія і не ламаюць галаву над такім пытаннем, бо знайшлі сабе лёгкі і бесклапотны шлях — піць гарэлку, «заганяць казла», хадзіць на паляванне...

Спазнанне, спасціжэнне невядомага, нязведанага — такая ж сіла, як каханне і голад.

Вучонага штурхае да дзеяння ўпэўненасць, што кожны міг на дарозе да спазнання невядомага прывядзе да авалодання сіламі прыроды, падпарадкаванню іх патрэбе чалавека. Асноўны стымул вучонага — жаданне ўнесці яснасць, упарадкаваць нашае хаатычнае ўяўленне аб свеце. «Разоблаченных тайн живой родник их утолит в бессонной жажде знаний!» (Валерый Брусаў).

Яшчэ далей ідзе праяўленне чалавечага духу (інстынкту мэты) у пісьменніка, калі мастак-літаратар бачыць чалавека ў цэлым, са здольнасцю, скажам, да матэматыкі, вынаходніцтва і з цягай да рыбалкі ці, напрыклад, да шахмат...

Здольнасць да творчасці — найвышэйшы дар, якім узнагародзіла прырода чалавека на доўгім шляху свайго развіцця. Акадэмік Энгельгарт, перафразіраваўшы вядомую прымаўку, дадае: «Чалавек для творчасці створаны, як птушка для палёту!»

Па сіле і глыбіні радасці, якія дае чалавеку творчая праца, яна, мабыць,— самае высокае і магутнае пачуццё задаволенасці, якое можа адно паспытаць жызая істота. Творчасць — найбагацейшая крыніца радасці. З гэтага боку, вядома, вучоны — шчаслівец. Радасць уласнае перамогі над тэмай тут зліваецца з усведамленнем, што ёю ты ўзбагачаеш людзей.

Анатомы адкрылі: косць нашай галёнкі можа вытрымаць дваццаціпяціразовую вагу нашага цела! I такі запас моцнасці ў нашым арганізме наогул. Напрыклад, чалавек выкарыстоўвае толькі пяць працэнтаў таго, што можа яму даць мозг!

Выяўляецца, прырода аб нас, дзякуй богу, паклапацілася. Увесь сэнс у тым, мабыць, каб карыстацца не пяццю-сямю працэнтамі сваіх магчымасцей, а — усімі сто. Толькі не лянуйся, не шукай лёгкіх шляхоў, не мокні ў піўных, не складвай рукі пры першай няўдачы, дабудзь з сябе ўсе сілы — і ты абавязкова нечага даб'ешся.

Калі творчасць — праяўленне інстынкту, дык поспехі і намаганні аўтара галоўным чынам зводзяцца да таго, што ён дае магчымасць сваім здольнасцям развівацца ў той час, калі іншыя б'юць бімбікі...

Так разумею гэтае пытанне цяпер, становячыся вучоным. Бо мой творчы інстынкт зараз знаходзіць выйсце ў праблемных артыкулах, што хвалююць чытачоў, як у час студэнцтва я знаходзіў сябе ў грамадскай рабоце, а да вайны — на бацькоўскай гаспадарцы.

Гэта ўсё так. Але многае яшчэ залежыць і ад абставін, якія штурхаюць чалавека на адкрыцці, пісанне кніжак...

Пра творчасць будзе што сказаць.

Ліха на яго, чаму ж так бывае, што сядзіш і пішаш дзень і ноч, месяц, паўгода, тэма перад табой развіваецца па ланцуговай рэакцыі, то зноў надыдзе на цябе перыяд ляноты, калі пісьма дамоў не можаш скласці, хоць ведаеш: толькі вазьміся за тэму — і будзе вельмі прыемна, тым не менш — зноў нічога не робіш?! Прычына ўсяму — натхненне? А што гэта такое, і адкуль яно прыходзіць, адкуль яго чакаць?..

Аб чым гаварыць на семінары? Будзе ж слухаць сорак вучоных, не аскандаліцца б!

Падумаеш пра даклад — робіцца страшна. Ад эмацыянальнай узбуджанасці пачынаюць дробненька выстукваць зубы. Гэты стан мне добра вядомы з дзяцінства, з вайны, па экзаменах у інстытуце...

Часамі табе здаецца ўсё пастылым і сумным, а свет нямілым ды ўжо не хочацца жыць. Варта, каб што-небудзь цябе кранула, адразу эмоцыі настрояць на мажорны лад, і той самы свет ты ўжо бачыш цалкам іншым.

Чалавек не скажа ў звычайных умовах таго, што вырвецца ў яго з душы ў перыяд эмацыянальнага ўздыму.

А мо творчасць ідзе не ад міфічнага натхнення, а ад гэтых самых эмоцый, што нараджаюць у чалавеку страх, самалюбства, пачуццё абавязку, гонару, патрыятызму ці — імкненне праславіцца, якое тоіцца на душы кожнага чалавека?

У вайну сам бачыў, як людзі са страху рабілі геройскія ўчынкі. Менавіта з-за эмацыянальнага ўзбуджэння, а не з-за разумнай і халоднай развагі — розум якраз гаварыў бы чалавеку не лезці пад кулі, куды-небудзь зашыцца і перачакаць небяспеку. Вось чаму трэба, каб наш чалавек і грамадзянін быў эмацыянальна багаты.