Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Выбраныя творы. У 2 і. Т. 1. Данута: Аповесць. Апавяданні. Публіцыстыка/Прадм. У. Калесніка.— Мн.: Маст. літ., 1991.— 46З с, [11 л. партр.

ІSВN 5-З40-00515-1.

© OCR: Камунікат.org, 2011 год

© Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2011 год

Мы пазнаёміліся з Аляксеем Карпюком недзе адразу пасля вызвалення Заходняй Беларусі, у Наваградку, у беларускай сярэдняй школе, якая ўтварылася на базе пераехаўшай з Вільні Беларускай гімназіі. Сярод віленцаў аказалася моцнае зямляцтва з Беласточчыны, якое спаборнічала за лідэрства з Наваградскім зямляцтвам. Спаборніцтва было здаровым, партнёрскім, яго лепш назваць супрацоўніцтвам энтузіястаў, якія разам шукалі, як ва ўмовах новай школы рэалізаваць ідэалы сацыялізму, справядлівага ладу жыцця. Эліта гэтая вырасла ў гушчы заходнебеларускага нацыяпальна-вызваленчага руху, несла ў сабе яго запаветы: уз'яднаць народ на платформе сацыяльнай справядлівасці, адрадзіць пацыянальную культуру, даць шанц беднаце. Лідэры, вучні старэйшых класаў, былі ўжо сфарміраванымі важакамі, іх лік папоўніўся тымі пераросткамі, каго ў свой час за прыналежнасць да падпольнага камсамола і ўдзел у палітычных акцыях выключылі з гімназіі, судзілі, ганялі па турмах, так званых беларускіх універсітэтах. Нас, маладзейшых, уражвала іх грамадзянская культура, ахвярнасць, таварыскасць, ініцыятыўнасць, уменне працаваць у школьным самакіраўніцтве. Для малодшых калегаў яны былі адначасна сябрамі і выхавацелямі, старэйшымі братамі: апекаваліся, але і патрабавалі набірацца ведаў і культуры.

Карпюк быў адным з «віленцаў», ён не мог стаць першай скрыпкай у беластоцкай капэле, але не быў і апошняй, трымаўся на роўнай назе з лідэрамі, бо хоць быў малодшым па ўзросце, але таксама прайшоў камсамольскае падполле, зведаў допыты ў паліцыі, адседжваў тэрмін у турме за спробу ўцячы ў СССР падлеткам у 1934 годзе.

Бліжэй пазнаёміліся мы з Карпюком у Наваградскім педвучы-лішчы, якое спешна было адкрыта недзе ў пачатку 1940 года і сцягнула ў свае інтэрнаты, абсталяваныя ў будынках польскіх ваяводскіх устаноў, частку вучняў з дзесяцігодкі і новую групу пераросткаў, адрэзаных ад асветы рэпрэсіямі санацыйнага ўрада ці беднасцю.

Карпюк належаў да тых вучняў дзесяцігодкі, што не мелі на-лежнай матэрыяльнай падтрымкі з дому і рады былі стыпепдыі, таннай сталоўцы, якую адкрыў гаспадарлівы дырэктар педвучылі-шча. Тады сяляне заходніх абласцей яшчэ не разжыліся савецкімі грашыма, таму ўтрымлівалі сваіх дзяцей у гарадскіх школах, падвозячы ім натуральны харч. Карпюков Беласточчына, як на тагачасныя транспартныя сувязі, была за сямю гарамі, Пракарміцца на адну стыпендыю было цяжкавата, выручала стыхійна ўзнікшая ў нашым пакоі нумар шэсць харчоаая камуна. Было нас пяць хлопцаў з Наднямоння, з-пад Налібоцкай пушчы і адзін Карпюк з-пад Беластока. Мы прывозілі «сідары» ледзь не кожны тыдзень, а Карпюк разы два на год, пасля зімовых і летніх канікулаў, затое валок гору смакаты: цэлага кумпяка, паляндвіцу, каўбасы, пару апольцаў сала таўшчынёю на ўсе пяць пальцаў. Нашы цмокалі ад здзіўлення, а мяне гэта біла па самалюбстве, бо пасля смерці маці бацька мой не спраўляўся з жаночымі клопатамі, у каморы, бывала, ні ўзяць ні ўцяць, а так не хацелася быць горшым у гурце. Але камуна ёсць камуна: на стале заўжды ляжала манастырская схімніна: брус чорнага хлеба і графін вады. Пасля паездак хлопцаў дамоў — і кусок сала, сыр, галушка масла, пара цыбулін. Падмацоўваліся хто калі згаладаўся. Жылі мы весела і дружна, усе хлопцы былі ўцягнуты ў грамадскія справы, пару чалавек цераз камсамол, астатнія праз студэнцкае самакіраўніцтва.

Трымаліся мы самастойна і незалежна, мелі канфлікты за па-рушэнні дэмакратыі дырэкцыяй, нездарма ж у часе акупацыі пяцёра з нас пайшло ў аптыфашысцкае падполле і вырыхтавалася на камандзіраў ды палітработнікаў. У Еўропе ішла вайна, маладыя галовы кружыліся ад палітыкі, а пары паддаваў старэйшы за астатніх на пару гадоў Аляксей. Ён устанавіў сабе спартанскі рэжым: схопліваўся з ложка на світанні, хутка апранаўся і для спортзарадкі, пакуль астатнія «чухаліся», абягаў газетныя кіескі, купляў цікавейшыя газеты, прачытваў на бягу і прыносіў у пакой прыгаршчы сенсацый. Соваў газету ў рукі і раіў прачытаць што цікавейшае, калі ж некаторыя з нас пасля начнога карпення над кнігамі ці над афармленнем сценгазеты або малявання святочных плакатаў спалі, прыкідваліся хворымі, Аляксей бег на кухню, выпрошваў колькі трэба порцый супу на вынас, прыносіў у пакой і, стукаючы лыжкай па вядры, прамаўляў да галодных страўнікаў, заклікаў умывацца, падмацавацца ды ісці на заняткі, веды нашы патрэбны краіне — гэта зброя!.. Звычайна агітацыя дзейнічала папалавіну: гарачы, духмяны суп «апраналі» ды лажыліся дасыпаць на другім баку. Аляксей аднача набыў у нас правы рупара грамадскіх ідэй, інфарматара і напаміналь-ніка. Імпанавала ў ім упартая самастойнасць, незалежнасць суджэн-няў, ацэнак і паводзін, пацяшала бяскрыўднае дзівацтва.