Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Заахвочваючы ўдзельнікаў з'езда павесці барацьбу супраць праяў сацыяльнай паталогіі, якія спарадзіла сталіншчына, Карпюк дае прыклад смелай незалежнасці літаратурных ацэнак, бярэ пад абарону твор В. Быкава: «Дарагія таварышы, мазгі — не каробка хуткасцей, пад стандарт іх не падгоніш. Ніякімі аргументамі, нават рашэннямі ЦК. Напрыклад, я і цяпер лічу, што «Мёртвым не баліць»...— выдатны твор беларускай літаратуры і дай бог кожнаму пісаць так, як напісаў наш таленавіты гродзенец (В. Быкаў жыў тады ў Гародні — У. К.).

Прыведзеныя выказванні моцна пераклікаюцца з духам сён-няшняй перабудовы. Аказваецца, што патрэбы публічнасці, дэ-макратыі, гуманізацыі жыцця ўжо тады былі ў крыві тых прад-стаўнікоў ваеннага пакалення, якія ў смяротных выпрабаваннях скінулі страх і звычкі сляпога падпарадкавання, падладжвання пад густы дужэйшага. Яны разумелі, што толькі свабоднае сумленне, думка і воля могуць ажыццявіць высокія ідэалы сацыялізму і адстаяць іх у барацьбе з ворагамі і з казённымі абаронцамі. Карпюк як пісьменнік і грамадзянін па заслугах належыць да ліку прадвеснікаў перабудовы, дэмакратычнага і гуманістычнага абнаўлення рэальнага сацыялізму ў нашай краіне. Смелае выступленне, пайменная крытыка абласных і рэспубліканскіх кіраўнікоў, што ўдзельнічалі ў кампаніі ідэалагічнага ўціхамірвання літаратуры і яго асабіста, выклікалі на з'ездзе шокавы эфект. Старшынстваваў якраз па пасяджэнні Я. Брыль, ён згадзіўся прадоўжыць рэгламент і дазволіў прамоўцу выказацца да канца. Зала падахвочвала смельчака воплескамі, але частка прысутных раўнялася на кіраўнікоў у прэзідыуме — стрымалася.

Памятаю, Карпюк і сам ачах, калі на перапынку адчуў, што пачалі ўнікаць яго позірку некаторыя з калегаў, якія ў прыватных гутарках былі такімі ж радыкаламі. Самота штурхнула яго пад паветку нашай старой дружбы. Няўклюдна спрабаваў я запэўніваць сябра, што ўсё абыдзецца, што не сказаў ён нічога крамольнага, калі глядзець па еўрапейскіх мерках. Мастацтва сёння ў свеце лічыцца пазнаннем моцна суб'ектывізаваным, персаналізаваным, мастак не можа дайсці праўды без перабораў, таму мае права гаварыць усё, што хоча, і рана ці позна давядзецца гэтае права афіцыйна прызнаць і нам, бо інакш наша мастацтва і яго галоўны пянчук — літаратура — засохнуць, страцяць прэстыж у свеце.

Мае словы аказаліся добрымі пажаданнямі. Пасля з'езда Кар-пюк стаў персонай нон грата, пачалося тэндэнцыйнае калупанне ў яго акупацыйнай біяграфіі. У архівах канцлагера Штутгоф пасланы туды следчы знайшоў дакументы на грошы, якія атрымліваў пад распіску вязень. Іх мясцовасць была далучана да Прусіі, там хадзілі не акупацыйныя маркі, а сапраўдныя «рэйхсмаркі», а бацькі мелі права пасылаць сынам абмежаваную колькасць грошай, за якія можна было купіць у лагернай кантыне пасту, мыла, шчотку з дазводу начальніка. Несумленны ж следчы прыдумаў абвінаваўчую версію, нібыта грошы выплачвала вязню ахова лагера за нейкія брыдкія паслугі. Пад сумненне была пастаўлена самастойнасць уцёкаў Карпюка з канцлагера, нават ініцыятыва па стварэнні партызанскага атрада імя Каліноўскага. Карпюка выключылі з партыі, і толькі на бюро ЦК яму ўдалося адхіліць інсінуацыі. Памятаю, як з радасцю ўваскрошанага расказваў мне Аляксей эпізод з таго разгляду яго персанальнай справы.

Апраўдваючыся, ён наўгад стаў гаварыць, што ў бацькі толькі фармальна значылася 32 га зямлі, а фактычна там пераважала няўдобіца, для ворыва ж хапала толькі адной кабылы, ды і тая была старая, сівая з «грэчкаю» ў поўсці. П. М. Машэраў спыніў яго і запэўніў: бацькава зямля не мае істотнага значэння для справы. Мы зыходзім з таго, што кожны, хто ў часе акупацыі сам, добраахвотна ўзяў у рукі зброю і хоць раз выстраліў у кірунку ворага,— той наш чалавек! Пісьменніка аднавілі ў партыі, спагнаўшы за пэўныя ператрымкі ў паводзінах.

Аўтабіяграфія «Мая Джамалунгма» пасля часопіснай публікацыі не выдавалася. На сённяшняе ўспрыманне — гэта твор, у якім аўтар, сумленны камуніст, пранікшыся ідэямі XX з'езда КПСС, цвёрда стаў на яго пазіцыі і здолеў прадбачыць перабудову, напрыклад, сучасныя ацэнкі вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі, выявіў унутраныя супярэчлівасці ў камуністычным падполлі, выкрыў шкоднасць лева-сектанцкага фанатызму і нецярпімасці, падазронасці, недаверу, што пашыраліся ў другой палавіне 30-х гадоў. Нават у нізавых арганізацыях КПЗБ. Узніклі выпадкі пахоплівых байкотаў невінаватых людзей і нават фізічнага знішчэння. Пасля верасня 1939 года аўтар выявіў рэцыдывы сталінскай рэпрэсіўнасці ў рашэннях мясцовых органаў Савецкай улады, сфарміраваных пераважна з кадраў, прысланых з усходніх абласцей, прайшоўшых школу абвастрэння класавай барацьбы. Пісьменнік падводзіць чытача да высновы, што сектанцкая нецярпімасць, неправазаконная рэпрэсіўнасць, якія праявіліся ў практыцы органаў Савецкай улады ў заходніх абласцях, аслабілі пачуццё нацыянальнай еднасці дэмакратычных сіл грамадства напярэдадні вайны. Прыезджыя кадры фактычна кінулі насельніцтва на волю лёсу ў першы дзень вайны. Гэта падарвала веру ў саліднасць органаў улады, зашкодзіла антыфашысцкаму і партызанскаму руху на тэрыторыі заходніх абласцей, а пазней адмоўна ўплывала на аднаўленне народнай гаспадаркі і культуры, калектывізацыю і ўстанаўленне здаровага клімату жыцця.