Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

«Пушчанская адысея» ўвайшла ў тую рэалістычную плынь беларускай прозы аб вайне, пачатак якой паклалі ваенныя апавядан-ні і раманы К. Чорнага, а папаўнялі яе рэчышча, акрамя твораў В. Быкава, аўтабіяграфічныя раманы і аповесці А. Адамовіча — «Вайна пад стрэхамі», «Сыны ідуць у бой», «Хатынская аповесць», трагедыйныя апавяданні Я. Брыля — «Маці», «Адзін дзень», «memento mori».

Заслуга Карпюка заключалася ў тым, што ён уключыўся ў барацьбу за дэміфалагізацыю вайны як грамадскай з'явы жыцця і метаду палітыкі. Шчырая, асабіста перажытая і ўсвядомленая праўда аб вайне, якую выяўлялі пісьменнікі-франтавікі і партызаны, абвяргала ідэалагічныя схемы, якія мелі абгрунтоўваць сілавую палітыку, з якой доўга не маглі расстацца дзеячы, выхаваныя на сталінскай канцэпцыі непрымірымасці двух светаў, і настойвалі на нязменнасці нашай ідэалогіі пры ўступках у сферы гандлю і дагаворнага супрацьстаяння. Акопная і лагерная проза, і ў першую чаргу дакументальная, мемуарная, перабудоўвала свядомасць, давала веру той праўдзе аб вайне, якую ведаў і мог ведаць толькі сам народ. Аповесць А. Карпюка ўнесла істотныя карэктывы ў вобраз ворага, вобраз фашысцкай Нямеччыны і акупаванай «Малой зямлі», канкрэтна Беласточчыны, у воблік партызанскай і франтавой вайны, у якім гераічныя рысы перамешваліся з трагічным і нялюдскім. «Пушчанская адысея» застаецца неад'емнай састаўной часткай «ваеннай» беларускай прозы.

Больш складана, нават спрэчна і супярэчліва праблема ра-мантычнага дзівацтва пастаўлена ў рамане-былі «Вершалінскі рай». Пісьменнік заняўся там даследаваннем сацыяльных закуткаў жыцця, лёсу самых бедных, прыніжаных і пакрыўджаных пластоў заходнебеларускай вёскі. Даведзеныя да адчаю і безнадзейнасці крызісам 30-х гадоў, дэкласаваныя злементы накідваюцца на ілюзорныя спосабы і сродкі збавення ад зла, ідуць у секту фанатыч-нага цемрашала Гальяша, які, палохаючы сваіх паклоннікаў і паклонніц канцом свету, авалодвае воляй і душамі даверлівых ахвяр, набывае сабе папулярнасць, зычлівасць улад, гатовых на ўсё, абы трымаць у руках масы. Асноўны пафас твора, як я ўспрымаю, у жаданні выкрыць нялюдскасць духоўнага тэрору, амаральнасць маніпуляцый душамі простых людзей, даведзеных да безвыходнасці, няздольных хоць як уладкаваць сваё зямное бытаванне. Прыбітыя адчаем, няшчасныя прагнуць хоць іскрынкі надзеі, хоць ілюзіі, што іх спанявераныя жыцці ўсё ж маюць нейкі няхай замагільны, але чалавечы сэнс.

Кім жа лічыць прапаведніка, які ў такой сітуацыі жыруе на чалавечым горы і бядзе? Аферыстам, махляром, прайдзісветам ці прарокам, за якога прымаюць яго ашчасліўленыя падманнаю на-дзеяй бязмужнія векавухі, скрушлівыя ўдовы, няшчасныя жонкі? Мабыць, тым і тым пакрысе, хоць аўтар, зыходзячы з прынцыпу адназначнасці, выпрацаванай у асяроддзі прафесійных атэістаў, асуджае Гальяша як паразіта. Аказалася, што патуранне «анты-опіумнай» праграме супрацьпаказальна мастаку, шкодна творчасці, чужая ацэнка замыкае творчую фантазію і звужае пісьменніцкую здольнасць ужывацца ў душы і лёсы розных людзей, якою ў высокай ступені валодае А. Карпюк.

«Вершалінскі рай» паўставаў з цікавага краязнаўчага нарыса, які паказваў адну, хоць і перыферыйную, не тыповую для Заходняй Беларусі праяву жыцця мядзведжых куткоў, куды не дайшлі ідэі рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленчага руху. Калі б аўтар спыніўся на тым нарысе, дык, відаць, выйграла б ад гэтага і тэма, і пісьменніцкая рэпутацыя. Але аўтар, паверыўшы ў цягавітасць, напорыстасць, узяўся выцягнуць нарыс на ўзровень рамана. Эксперымент пераканаў, што раманная форма — гэта не разбухлае апавяданне ці аповесць, а тым больш нарыс. Раман — больш складаная мастацкая структура, на цэлы рад вышэйшая за аповесць, і на два рады за апавяданне, і хіба на тры за нарыс.

Пісьменнік працаваў метадам прыбудоўвання і дабудоўвання твора, падключыў аўтарскі псіхалагічны домысел, увёў шэраг вы-думаных сітуацый, якія хоць і засталіся ў рамках верагоднасці і маглі быць прызнаны нармальнымі кампанентамі празаічнага твора, але не змаглі ператварыць нарыс у раман, як шырокаахопную поліфанічную мастацкую карціну жыцця, выкананую шматфарбнаю многаслаёваю мовай. Белетрызацыя вывела нарыс з рамак дакументальных і не ўвяла ў склад жанраў чыста мастацкіх (пра гэта нагадвае і аўтарскае азначэнне жанра: «раман-быль»). Жанравая амбівалентнасць стварыла эфект выяўленчай недастатковасці твора: атэістычны пафас стаў фокусам заходнебеларускага грамадскага жыцця, у той час як на справе знаходзіўся дзесьці збоку, бо магістральныя шляхі нацыянальнага адраджэння насілі там свецкі і грамадзянскі характар, пра што сведчыць хоць бы перарастанне Беларускай хрысціянскай дэмакратыі з каталіцкай партыі ў Беларускае народнае аб'яднанне — партыю нацыянальна-патрыятычную. Пра свецкасць як паказчык сучаснасці нацыянальнага адраджэння ў Заходняй Беларусі яшчэ ў большай ступені сведчыць плённае супрацоўніцтва ў 2-й палавіне 20-х гадоў і ў перыяд Народнага фронту 2-й палавіны 30-х паміж камуністамі і рэвалюцыйна-дэмакратычнай грамадскасцю. Палітычная рэальнасць патрабавала ад аўтара рамана знайсці сацыяльнае тлумачэнне такіх праяў калтунаватай адсталасці, як вершалінская секта Гальяша ў Заходняй Беларусі. Вызваленчы рух, нягледзячы на эксцэсы лявацкіх ухілаў, меў дастаткова высокую філасофскую і палітычпую культуру, каб лічыцца сучасным і еўрапейскім.