Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

З каптэксту гэтых развая;аппяў відаць, што А. Карпюку не-абходна было многа-многа працаваць над «Вершалінскім раем», каб наблізіць яго да рангу сацыяльна-псіхалагічнага рамана, пісанага на заходнебеларускім матэрыяле, які хоць быў на памяці старэйшага пакалення чытачоў, але ўжо стаў гісторыяй і ўспрымаўся моладдзю як твор гістарычны. Гэтую работу Карпюк прарабіў, але не ў дапрацоўках «Вершалінскага раю», а ў напісанні новага рамана «Карані».

«Карані» маюць усе прыкметы раманнай формы, хоць і не ад-нолькава поўна выяўленыя. Ёсць тут глыбокая сацыяльна-псі-халагічная праблема змены пакаленняў, ёсць і шырокі стылёвы поліфанізм — чаргаванні розных кампанентаў: ад публіцыстычнага памфлета ці фельетона да філасофскага трактата на экзіс-тэнцыяльна-гуманістычныя тэмы, ёсць і эмацыянальна напісаныя лірычныя пейзажы, патрыятычныя роздумы і вострыя канфліктныя сітуацыі, дыялогі, эмацыянальныя ўсплёскі, заземленыя дасціпнымі бытавымі сцэнкамі. Ёсць і элементы дэтэктыўнай калізіі і нават пункцірна зроблены сюжэт пра ўгасаючыя імпульсы старэчага недарэкага, а можа, у чымсьці і апраўданага і гуманнага кахання, якое не адрадзілася і не адбылося. Відаць, найбольш рашуча стварае ўражанне раманнасці «Каранёў» мова. Тут Карпюк пайшоў слядамі Я. Брыля, I. Мележа, якія ў сваіх раманах давалі выйсце ўсёй лексічнай, фразеалагічнай і эмацыянальна-інтанацыйнай рэчцы беларускай мовы ад яе літаратурнага нарматыву да дыялектаў. Карпюк працуе на базе паднёманскага дыялекту ў прынцыпе вельмі блізкага літаратурнай норме. Праўда, ён бярэ дыялект гэты ў шырокім абсягу, таму выходзіць за межы тых празаікаў, што трымаліся рамак вярхоўяў Нёмана — Я. Коласа, Я. Лёсіка, Я. Брыля, Я. Нёманскага, А. Пальчэўскага, а сёння трэба дадаць і Г. Далідовіча. Карпюк бярэ дыялекты сярэдняга Наднямоння ды адыходзіць ад бацькі беларускіх рэк ажно пад Беласток. I дзіўная з'ява: Нёман аказваецца тут не воднаю, а моўнаю артэрыяй беларусчыны, такімі ўстойлівымі выступаюць гутарковыя формы сінтаксісу і фразеалогіі. Для ілюстрацыі прывяду фразеалагізмы толькі з адной старонкі тэксту ў раздзеле «На колькі частак дзеляць лімон», дзе даецца штрыхавы партрэт нявесты Франака Шмігельскага, Басі буфетовай. «Кліночкі да майго Франака падбівае,— гаворыць маці героя, цётка Марыся.— Дзеўка паспела і, вядома, баіцца, каб малако не скісла... У майго ка-пейка не запарыцца, а з гэтай, напэўна, жонка выйдзе гаспадарлі-вая... парэжа ў сталоўцы лімон на дзесяць шклянак чаю і яшчэ цэлага паўлімона дахаты прынясе! Ну, а дзе ты бачыў такія граблі, каб ад сябе граблі?.. Мой Франак чаму можа наследніка навучыць? Хіба на пень брахаць!.. Жаба ў яе на языку не спячэцца, не-е. Языком гэтым аперазацца лю-убіць!»

Раман «Карані» не роўны, месцамі на ўзроўні мікравобразаў адчуваецца збуяласць метафар, неапраўданыя выдаткі яснага сэнсу на карысць раскілзанай іншасказальнасці, перабору гіпербалічнасці. А ўся вобразнасць павінна мець сваю меру, строгасць, падобна як і дзелавая інфармацыя. Аднак аўтар лічыць, нібыта вобразатворчасць гэта перад усім сродак эпатажу. Вось чытаем у «Пралогу», першым метафарычным выслоўі пра ранішняе паветра: «Яно густое, хоць ты рэж яго нажом на празрыстыя пласцінкі». Цяжка ўразумець сэнсоўнасць прапанаванага занятку: нажом рэжуць лусты хлеба, скрыляюць каўбасу, а на пласцінкі можна рэзаць хіба што бляху, фанеру, шкло і іншыя такога роду ліставыя рэчывы, якія і блізка не нагадваюць паветра.

У тым жа апісанні летняй раніцы ля хутара сустракаецца эстэтычна разбэрсаны малюнак настрою: «Панавала цішыпя, поўная мудрай велічы і спакою. Свае цяжкія воды з металёвым, як у разлітой ртуці, адценнем Нёман нёс уздоўж агародаў у Балтыку ўпэўнена, раўнадушна і маніў да сябе, абяцаючы халадок і асалоду». Тут кідаецца ў вочы неапраўданы паланізм «металёвы» замест металавы і русізм «разлітой» замест разліты, а ў настроі Нёмана перагрузка, неабавязковы сумбур, сапраўды, не можа нехта раўнадушны кагосьці маніць ды яшчэ абяцаць асалоду. Абодва вобразатворныя промахі, што выдарыліся аўтару з жадання зіхатнуць незвычайнасцю метафары, параўнання, эпітэта, згладжваюцца арыгінальным метафарычным параўнаннем: «У імглістым марыве ледзь зелянеў стручок масалянскай царквы». Праўда, і тут слова «масалянскай» цьмянае, чытач мае падставу думаць, што масаляне — гэта нейкая новая рэлігія, а на справе гэта назва вёскі, якую аўтар прывядзе недзе далей. На жаль, на той жа старонцы «Пралога» ўстаўлена, ні к сялу ні к гораду, пепрыстойная прыпеўка пра марнае шчасце старога Юркі, захаваная чамусьці ў памяці сучаснага цыніка. Здавалася б, што аўтар, прынамсі, нарэшце адкрые нам тэму твора, завяжа канфлікт паміж састарэлым і маладым шчасцем, каранёў з вершалінамі, але прыпеўка толькі засведчыла, што сярод калгасных шафёраў у вёсцы Зялёная Даліна ёсць пустабрэхі, якія вельмі проста носяць бруд па языках нібы свае візітныя карткі.