Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Нічога я не адчуў тут істотнага і валікага для пралога. Можа, прадчуваючы сваю пахоплівасць і прамашкі, аўтар тут жа пераносіць чытача на бурачанае поле і сапраўды здзіўляе буянай урадлівасцю. Толькі зноў жа недакладна ўжывае выраз поле «буяла», бо ён не стасуецца да цукровых буракоў, бацвінне якіх далей называецца словамі сакавіта-мясістае, пругкае ды густое, густое, «можна легчы на яго, і лісты цябе ўтрымаюць». Слова буяць, збуяць азначае такі стан раслін, калі бацвінне, бульбянне ці сцябліны збожжа перарастаюць аптымальную меру, выцягваюцца ўгору ды слабеюць, вылягаюць. Збуялыя, палеглыя караняплоды не маюць нічога пад коранем, толькі цаціў сцелецца па зямлі ад пераросту. Такая недарэчная пагоністасць сцяблін, такі розгалас паміж каранямі і вершалінамі называецца ў народзе збуяннем поля.

Нешта падобнае адбываецца і з сялянскімі сем'ямі, з родам Маркевічаў, дзе сыны, адарваўшыся ад родавых бацькоўскіх каранёў, урбанізаваліся і «збуялі» маральна, абясплодніліся сацыяльна і нацыянальна, страцілі здольнасць разумець становішча свайго аўдавелага бацькі, былога актывіста нацыянальна-вызваленчага і асветніцкага руху ў Заходняй Беларусі. Сыны, нявесткі, пляменнік у ачмурэнні элементарнага дабрабыту, камфорту пазбавілі шаноўнага старца таго, што патрэбна было чалавеку для шчасця ва ўсе часы — свабоды, свабоднай волі, права выбіраць сабе мэту жыцця і жыць па ўласным разуменні, шукаць спосабу застацца патрэбным людзям, карысным свету, жаданым нават тады, калі чалавек выйшаў з прадукцыйна-працоўнага, «вытворчага» ўзросту. Народная мудрасць кажа, што няма ў людзей такой старасці, якая была б непатрэбнай для ўдумлівай і дбайнай маладосці. У зборніку Сержпутоўскага змешчана казка пра старога дзеда, якога ў час галадухі нашчадкі вырашылі адправіць на той свет як бескарыснага нахлебніка, але знайшоўся сын, які пашкадаваў бацьку, пракарміў яго ў цяжкі год, і потым стары аддзячыў яму разумнай парадай, як разбагацець. Сынам Маркевіча матэрыяльнага багацця не трэба, і справа ў іх не стаяла так востра, як у казцы. Яны і старога справадзілі на той свет не па злой волі, а па дурасці, па збуялай самаўпэўнепасці, быццам лепш ведае ў чым шчасце той, хто больш зарабляе. На жаль, гэта філасофія жыцця з кодэксу апрошчанага застойнага сацыялізму. А. Карпюк спрабуе цярпліва паказаць, а што з гэтага атрымліваецца на практыцы — на чалавечых лёсах. Сыны зглумілі старасць Лаўрэна.

«Такой народнай закваскі быў чалавек,— на такіх зямля тры-маецца»,— шкадуе нябожчыка зямляк, капітан міліцыі, Іван Кас-цевіч, пляменнік паэта Міхася Васілька. Гэтае трапнае азначэнне вырвалася як дакор сынам, што нячула абышліся з бацькам, штурхнулі яго на трагічны канец. Але адрасат у капітана атрымаўся шырэйшы — усе урбанізаваныя летуны і камбінатары, майстры утылізаваць бацькоўскі лёс, майно, драпежна і бяздумна ўпарадкоўваць жыццё родных супраць іх волі: «Папрывозілі, па-німаеш,— дакарае капітан,— з вёсак на голы асфальт сюды сваіх старых, родных бацькоў, папрывалакалі супраць іх волі, павы-дзіраўшы з роднай глебы, са сваіх гнёздаў... Круцялі і махінатары!» Капітан ажно перагібае палку, наракае, што няма закону на пакаранне турмой сыноў Маркевіча. Забывае службісты ахоўнік грамадскага парадку, што палка законнасці мае два канцы. Распісаць усе сямейныя адносіны ў крымінальным кодэксе — гэта азначае адмяніць адвечныя рэгулятары паводзін, якімі з'яўляюцца добрыя звычаі, норавы, урэшце асабістая чуласць, сумленне і ўласная годнасць. На іх трымаецца культура прыватных зносін.

Не сказаць каб сыны Лаўрэна Маркевіча былі дрэннымі людзьмі і благімі сынамі. Яны на свой лад паважалі бацьку і хацелі забяспечыць яму добрую старасць. Не віна іх у тым, а бяда, што спрабавалі ашчаслівіць бацьку сілай, «зверху», з вышыні ўласнага гарадскога жыцця. Так паступала грамадства з імі, вясковымі хлопцамі, гаспадарскімі сынамі, так паступалі і яны. Грамадства урбанізавала іх, навучыла круціць баранкі, забяспечыла жыллём, добрымі зарплатамі, «Жыгулямі», пажаніла на гараджанках. Ур-банізацыя дасталася маладым лёгка, бо яны плылі ў гарады касякамі, утваралі там свае асяродкі жыхароў рассялененых вёсак. Для іх гэта быў пераход з ніжэйшага класа земляробаў у вышэйшы рабочы клас, які тагачасная сацыялогія ідэалізавала. Ідэалагічны туман падняў іх амбіцыі і пашкодзіў генетычныя карані. З вышыні «гегемона» яны ўзяліся маніпуліраваць лёсам бацькі і давялі яго да трагічнага кроку. Страшна тое, што віна іх міжвольная, самі яны ахвяры абезаблічанага жыцця, вінцікі, якія часова становяцца сляпымі махавікамі. Як і ў кожных узаемаадносінах, віна тут знаходзіцца па абодвух баках. Вінаваты і сам Лаўрэн, што не пратэстуе супраць п'янай бяздумнасці жыцця сыноў, вінават, што паддаецца ды яшчэ ў думках перакладае віну на нябожчыцу жонку.