Аляксей Карпюк - Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Аўтар паказвае вайсковыя малюнкі здвоенымі: спачатку герой прыпамінае, а аўтар апісвае, як яно было там, на вайне, потым узважвае, як гэта былое ўспрымуць сучасныя школьнікі, і вырашае: расказваць ці не.

«Калі доўгі абоз выскачыў на палявую дарогу, Лаўрэн з не-прытомнымі салдатамі ды з безабароннай жывёлай аказаўся нібы ўзнятым над зямлёй. Адусюль адкрытым. Яшчэ і на прыцэле. Немцы адразу пачалі па іх куляць міны адну за адной. Але на выбухі азірацца ён не надта меў час — глядзеў за вазамі ды пад шквальным агнём кіраваў лейцамі».

Прыгадваючы гэты эпізод праз пару дзесяткаў гадоў перад вучнямі, Лаўрэн заўважае:

«Ды пра што гэтым малым жэўжыкам гаварыць?

Як пад выбухамі запрагаў коней?

Як біліся аб дошкі галовы цяжка кантужаных возчыкаў, калі фурманкі падкідвала на грудах?..

Як білі злева, білі справа, білі спераду і ў вочы яркія ўсплёскі агню?

Як навокал дыбілася зямля?.. I пра гэта гаварыць?

Ад такога апавядання атрупянее нават гэта вучыцелька...»

Самым вялікім парадоксам франтавой біяграфіі Лаўрэна было тое, што «на вайне не забіваў ён нікога». I была яшчэ зусім «крамольная» для свайго часу мяккацеласць: «Калі ў павозцы было месца, іхніх параненых браў на воз да сябе ды валок са сваімі — на перавязку. А такія немчыкі ўжо смірныя, добранькія і ветлівыя — смех адзін! Усё савалі свае цыгаркі, пстрыкалі запальнічкамі, цвердзілі: «Гітлер — капут!..» Капітап наш чалавекам быў людскім, лячыў іх таксама».

Лаўрэн Маркевіч не належаў да эліты заходнебеларускага рэ-валюцыйпага і нацыяпальна-вызваленчага руху, ён — радавы прадстаўнік сялянскай масы, які далучыўся да вызваленчага руху пад уздзеяннем больш ідэйна падрыхтаваных сяброў, у прыватнасці паэта-рэвалюцыяпера Міхася Васілька (Міхаіла Іосіфавіча Касцевіча). I дзейнасць Лаўрэна ў вызваленчым руху абмяжоўвалася дэманстрацыяй патрыятычных настрояў, падтрымкай кандыдатаў «Грамады» ў польскі парламент, удзелам у музычных капэлах, хорах, танцах. Усё гэта было тады не проста забавай, а спосабам сцвердзіць сваю сялянскую беларускую і чалавечую годнасць. Напэўна, пра гэта так разгорнута Лаўрэн ніколі не думаў. Галоўным для чалавека было тое, што ён уваходзіў у эліту паважаных у ваколіцы дзецюкоў і дзяўчат. Скептыкі і кансерватары называлі іх парушальнікамі спакою, закапёршчыкамі, верхаводамі, а светлыя душы гарнуліся да іх, грэліся ля іх і ўрэшце далучаліся, як і ў свой час Лаўрэн, да гэтага авангарда, рашаліся зносіць абразы ды гумовыя дубінкі паліцэйскіх, пагардлівыя панскія суды, турэмныя камеры — згаджаліся ісці на па-куты, ведаючы, што ідуць за праўду, свабоду і годнасць, а без гэтага нідзе ніхто ў свеце не можа шчасліва жыць.

На жаль, аўтар рамана падае гэтыя важкія старонкі біяграфіі Лаўрэна мімаходзь, фрагментарна. А між іншым, вочы сучаснага маладога чытача засцяць міфы пра тое, быццам у Заходняй Беларусі панавала цемра, невуцтва, эксплуатацыя і галеча, а культуру сюды прынесла савецкая ўлада толькі ў верасні 1939 года.

I ўсё ж Лаўрэн — гэта каштоўны сацыяльны тып і змястоўны вобраз. Ён сцвярджаў сябе і раскрываўся марудліва, але мэтанакіра-вана, паслядоўна ўва ўсіх проблісках і пацёмках грамадскага жыцця Заходняй Беларусі, якая бог ведае каторы раз ужо аказвалася палігонам вялікай гісторыі, а ўрэшце стала арэнай татальнай вайны. Лаўрэн аказваўся ўдзельнікам гістарычных падзей калі па ўласнай волі, а калі і пад прымусам, таму і грамадскае жыццё сваё адчувае як нейкі стракаты чырвона-чорны шлях, дзе пробліскі свабоды, надзеі, ахвярнасці чаргаваліся з ценямі нядолі, адчаю. Паказальна, што светлае і змрочнае ў жыцці Лаўрэна не супадае з тою шкалой, якую сёння ўстанавіла публіцыстыка як абсалютную перабудовачную ісціну. Напрыклад, калгаснае будаўніцтва, якое ў Заходняй Беларусі пачалося ў пасляваенныя гады, Лаўрэн захаваў у свядомасці як неабходнасць, якую можна было б правесці па-людску, разумней і з большай карысцю для людзей. Ён асабіста толькі выпраўляў памылкі, якіх магло б і не быць, каб арганізоўваліся тыя калгасы як сама-дзейныя арганізацыі, а не як нейкія прымусова працоўныя дру-жыны. Тады б і урбанізацыя не напусцілася лавінай і вёска надалей заставалася б хавальніцай вокавых народных традыцый, якія ўпрыгожвалі б сацыялізм.

Раман «Карані» гэта не толькі плод таленту пісьменніцкай прадметнай памяці і вобразнага зрокавага ці гукамеладычнага ўяўлення, гэта нават не дзіцячая ўчэпістая памяць сялянскага сына, гэта родавы код, голас, закадзіраваны ў слове, душы многіх пакаленняў земляробскага мужыцкага племені, яго філасофія жыцця і духоўная культура зіхатнула такімі перламі вобразнасці, што спыпяешся, нібы перад той цудоўнай таполяй у баладзе, што гаворыць чалавечым голасам, славячы несмяротнасць жыцця і кахання. Скарбы народнай душы аддае пісьмеппік на суд і духоўны ўжытак ужо перароджанаму, урбанізаванаму, забюракратызаванаму грамадству, спакушанаму безадказна-безаблічнымі адносінамі, што вызваляюць ад асабістай адказітасці за зямлю, за гаспадарку, за вынікі працы. Не без дакору дарыць свой клад, мыслі і сэрца мастак, ён недзе верыць, што дапаможа грамадству ісці наперад, абнаўляцца, захоўваючы памяць і мудрыя ўстоі.