Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

У творчасці Карпюка выступае скразная праблема людзей-дзі-вакоў. У ранніх апавяданнях і аповесцях яны ўносілі элемент экзотыкі, інтрыгавалі чытача. Разам з тым дзівацтва аказвалася ў многіх выпадках псіхалагічна і сацыяльна змястоўным, станавілася прыёмам індывідуалізацыі асобы, сцверджаннем унутранай годнасці героя, абгрунтаваннем ці прыкрыццём яго патрэбы выступаць супраць нівеліроўкі і канфармізму. Стварэннем «тыповых» схем станоўчага героя займалася культавая ідэалогія, літаратура павінна была ілюстраваць іх, а літаратуразнаўства пацвярджаць правільнасць ілюстрацый. Так на практыцы збіваліся рогі рагатым, абгладжваліся канты кантовым, пастрыгаліся пад нулёўку валасатыя. Карпюковы дзівакі ў кантэксце уніфікаванага аўтарытарнага грамадства рабіліся пратэстантамі супраць канфарміравання асобы, часта здадзенай на ласку і прыхамаці кіруючых перастрахоўшчыкаў ці самадураў. Дзівакі патрабавалі большай грамадскай плошчы для функцыяні-равання свайго «я», чым сераднякі. Яны аказваліся людзьмі канфліктнымі, якія, дамагаючыся свабоды выбару жыццёвых дарог і мэт, выступалі супраць уціску душ.

Адыход ад жорсткіх спрошчаных ацэнак асобы чалавека, якія А. Карпюк назіраў у камсамольскім падполлі Заходняй Беларусі 30-х гадоў, і абмежаванасць, нават шкоднасць якіх пераадольваў у вайну, калі людзям розных поглядаў давялося згуртавацца ў барацьбе супраць фашызму, усё гэта яшчэ паўтараецца і сёння, калі прыярытэт агульналюдскага становіцца састаўною часткай новага палітычнага мыслення ў нашай краіне.

Ужо Янка Барташэвіч, у аповесці «Данута», што ўвайшла ў творчы актыў аўтара і ў хрэстаматыйны фонд юначага чытання, выступае сацыяльна змястоўным дзіваком. Ён пакутліва ломіць у сабе ўстаноўленыя вякамі класавыя і нацыянальныя табу, пераступае забароненыя рубяжы непрыступнасці, ідзе па кволай нітачцы кахання і адкрывае, што гэтае агульналюдскае пачуццё мацней за класавае. Польскі генерал і яго арыстакратычная жонка не толькі ворагі беларускага вяскоўца, але вельмі прыемныя людзі, набожнасць іх дачкі чамусьці спадабалася адпалітыкаванаму каханнем, заядламу атэісту: «гледзячы, як Данута шчыра малілася, ні разу не азірнуўшыся і не павярнуўшы галавы, я адчуў цёплае спачуванне і нават захапленне яе нявіннай верай».

Уласна яго ўразіла не набожнасць, а сіла веры, вернасць — рыса агульначалавечая.

Ідэя аповесці ўкладзена ў вельмі характэрны для літаратур нацыянальнага адраджэння сюжэт: вясковы прастак у горадзе, мужык у панскім палацы, селянін у тэатры і г. д. Беларускія класікі то пасміхаліся зычліва над мужыком («Панскае ігрышча» Тапчэўскага), то рэабілітавалі яго, паказвалі роўным пану па маральных якасцях («Сялянка» Дуніна-Марцінкевіча); усё залежала ад светапогляду і творчай задачы. Ідэйнаю спеласцю Карпюка з'яўляецца тое, што ён пайшоў далей і ўзяўся аспрэчваць жорсткі сацыяльны падыход да ацэнкі чалавека наогул, усумніўся ў прыярытэце класавага над чалавечым яшчэ да гістарычных пастаноў XX з'езда КПСС. Аповесць выйшла з апераджальным эфектам і здабыла сэрцы моладзі, дапрацоўвалася, напаўнялася новымі гуманістычна змястоўнымі, парадаксальнымі сітуацыямі, перавыдавалася, перакладалася ў краіне і за мяжой.

Іван Барташэвіч, прадстаўнік закамплексаванага плебейскага асяроддзя, аказаўся здольным ацаніць душэўнае хараство Дануты, ядавітай кветкі з чужога газона, яго ўзрушаная каханнем гуманістыч-ная інтуіцыя падказала, што прывабная арыстакратка з'яўляецца цудоўнай дзяўчынай, адкрытай свету, людзям, чалавечнасці і дабру. Заключаная ў каскад рамантычных прыгод ідэя суверэннасці асобы, святасці кахання, якое лёгка разбурае класавыя табу, спадабалася моладзі і прынесла аўтару першы трывалы поспех.

Другім этапным творам Карпюка стала аповесць «Пушчанская адысея», першы варыянт якой напісаны ў 1961 годзе і апублікаваны ў наступным на старонках «Полымя», кананічны яе тэкст створаны для перавыдання ў двухтомным зборы твораў у 1980 г. Па прызнанні аўтара, яна перапісвалася, шліфавалася, дапаўнялася 18 разоў. У адрозненне ад «Дануты» гэта рэалістычны твор, які расказвае пра шлях аўтара праз акупацыю і вайну. Тады Карпюк жыў і працаваў поплеч з В. Быкавым, відавочна, адной з прычын паваротаў да жорсткага выкрывальнага рэалізму быў поспех паплечніка-гродзенца, яго драматычнае ўзыходжанне на вяршыні праўды, сумлення і славы. Але галоўная прычына ляжала ў душы самога А. Карпюка, у пакутах яго ўласнай памяці, якая не знайшла маральнага ачышчэння ў рамантычнай фантазіі, а пакутавала і патрабавала суровай споведзі. Пра гэта адназначна сведчаць разгледжаныя вышэй аўтабіяграфія і выступленне па V з'ездзе пісьменнікаў.