Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Узрушыў Аляксей усіх у канцы першага дня вайны, калі сту-дэнты проста разгубіліся, убачыўшы неарганізаванае павальнае адступленне нашых салдат з-пад Гродна. Да таго ж у горадзе не стала хлеба, а настаўнікі-ўсходнікі ды камсорг педвучылішча выехалі сабе на грузавіку на Усход, нават не развітаўшыся з калектывам, занятым на абсталяванні ў будынку сярэдняй школы вайсковага шпіталя. Карпюк, як выявілася, ужо тады дапяў да ваенкома, хацеў добраахвотна ўступіць у Чырвоную Армію, але, атрымаўшы адмову з вуснаў разгубленага ад навалы непамысных падзей камісара, выпрацаваў уласны план дзеяння, які мы, калегі па пакоі, прынялі як тапельцы саломіну: немцы маюць часовую перавагу ў тэхніцы, таму будуць наступаць да асенніх дажджоў і бездарожжа, а тады іх пагоняць назад. Нам трэба адыходзіць на Усход, там уступіць у нейкую вайскова-вучэбную часць, прайсці ваенную падрыхтоўку і прыняць удзел у выгнанні фашыстаў.

За ноч мы дабраліся да Нёмана, але там, у родных мясцінах, даведаліся ад сельсаветчыкаў, якія спрабавалі эвакуіравацца, што на былой польска-савецкай граніцы «заходнікаў» затрымліваюць і ўсіх вяртаюць назад. Параіўшыся, мы вырашылі, што будзем збіраць зброю, авалодваць ёю і рыхтаваць баявыя дружыны, якія сустрэнуць захопнікаў, калі тыя стануць адыходзіць восенню пад ударамі Чырвонай Арміі. На гэтым рашэнні мы развіталіся з Карпюком, які адзін пайшоў пад Беласток, у сваё роднае Страшава.

Адшукаў мяне Аляксей неяк пасля вайны ў Мінскім педінсты-туце і да завідкаў усцешыў дэтэктыўнымі каленцамі сваёй ваеннай біяграфіі: ён прайшоў не толькі праз падполле, але яшчэ праз лагер смерці ў Штутгофе, перажыў маладзецкія прыгоды ўцёкаў, а потым стварыў і ўзначаліў партызанскі атрад імя Каліноўскага. Пасля вызвалення пайшоў на фронт, удзельнічаў у вулічных баях у Берліне. I ўсё гэта прайшло ў яго цяжка-важка, але без сукоў і задзіраў, не грызла Аляксея сумленне за памылкі, промахі, няўдачы. Як соль на рану, легла прынесеная ім з Наваградка фатаграфія Зіны Маслоўскай, сяброўкі па педвучылішчы, якой давялося разам з Львом Васілеўскім, жыхаром інтэрнацкага пакоя нумар шэсць, адкрыць трагічны спіс ахвяр нашай падпольнай аргаеізацыі ў ліпееі 1942 года, літаральна за некалькі дзён да выхаду ў партызаны, дзе можна было прыняць смерць, прынамсі, у адкрытым баі. Аляксей пабываў у бацькоў Зіны, усё праведаў пра нас.

Як дзівацтва я ўспрыняў Карпюкова паступленне на факультэт замежных моў у Гродзенскім педінстытуце. Памятаў, што да моваў ні цягі, ні асаблівых здольнасцей у яго раней не было, нават па-беларуску гаварыў, падмешваючы польскія і рускія словы і родненькія дыялектызмы — такі ўдаўся. А тут раптам цяга да газет змянілася на філалогію, англістыку. «Вось што значыць homo politicus!» —думаў я.

Ды ўжо зусім раззброіў мяне Карпюк, заявіўшы неяк пасля сканчэння інстытута, што пачаў пісаць аповесць пра жыццё вяско-вых настаўнікаў, пад назвай «Курыная гісторыя». Прыгадаўся мне тады даваенны пацешны выпадак, калі Аляксей, прыехаўшы ў інтэрнат, як і я, з канікулаў на дзень раней, завалок мяне для кампаніі ў чайную на Замкавай гары і заказаў сабе дваццаць шклянак гарачага чаю без цукру — маўляў, ад грыпу, які да яго падбіраецца,— ды на вачах у анямелых афіцыянтак выпіў залпам, не ўстаючы з-за стала, а назаўтра запэўпіваў мяне, што дапамагло — інтуіцыя яго ніколі не падводзіць. Калі так, то чаму не стаць пісьменнікам, даверыўшыся інтуіцыі? Я абяцаў пазнаёміць яго з якім-небудзь прафесіянальным літаратарам.

Вандруючы летам па Гродзеншчыне з Брылём на веласіпедах, мы заехалі ў Біскупцы да Карпюка, дзе той працаваў дырэктарам сямігодкі і сакратаром партарганізацыі калгаса. Алёша быў у кан-флікце з мясцовым кіраўніцтвам, абараняючы калгаснікаў ад бюракратаў і недарэчных завядзёнак, звярнуўся з пісьмом у ЦК КПСС, дзе паказаў, да якога абсурду прыводзіць на месцы сляпое выкананне ўстаноўкі «Першы хлеб дзяржаве!». У ажыятажы да-тэрміновай здачы паставак збожжа кіраўнікі забываюць пра тое, што большая частка пасеваў стаіць забытай на полі, пераспявае, асыпаецца, зімуе нязжатай і ніхто за гэта не адказвае, акрамя кал-гаснікаў з іх галодным працаднем.

Аляксей справы не выйграў, яго, як назолу, адпусцілі ў Гродна на кафедру педагогікі ў педінстытут, а парадкі засталіся. На жаль, і там не ўгрэўся. Не прыйшоўся да двара і ў родакцыі абласной газеты. Знайшоў сябе і сваё прызванне ў літаратурнай творчасці. Праўда, не лёгка і не хутка. Настаўнікам і творчым узорам стаў для яго Я. Брыль, але таленты іх былі розныя і па маштабах, і па складу, адсюль здараліся і перыяды пахаладанняў.