Аляксей Карпюк: Выбраныя творы ў двух тамах. Том 1

Увогуле Карпюк умеў быць удзячным. У разгорнутай аўта-біяграфіі «Мая Джамалунгма» ён адзначыў: «Янка Брыль ... даваў штуршок майму ўяўленню, стаў эталонам, на які трэба раўняцца, у каго вучыцца, і быў тым, хто ў мяне паверыў, шчыра і бескарысна дапамог. Успамінаючы цяпер непісьменныя рукапісы, якімі я завальваў Івана Антонавіча і ў якіх ён умудраўся нават знаходзіць штосьці каштоўнае, я не перастаю захапляцца душэўнай шчодрасцю гэтага чалавека, яго педагагічным талентам»[ 1 1 Цыт. тут і далей па аўтарскім рукапісе. Адзін з варыянтаў тэксту быў надрукаваны ў час. «Маладосць» за 1964 г. ]

Я. Брыль убачыў у пачынаючым пісьменніку агонь душэўнай ахвярнасці, бескарыслівасці, таму не толькі цярпліва спрачаўся, а і чысціў яго мову, дапамагаў выпрацоўваць манеру і культуру пісьма. Вучань аказаўся працавітым, упартым, перапісваў тэксты па 20-30 разоў і з божай дапамогай даводзіў да чытэльнасці. Гефестава праца ўпэўнівала, што аснова мастацкага таленту не ва ўменні пісаць зграбна, хлёстка, а ў здольнасці адчуваць, чым жывуць людзі, што ў іх баліць, і мець патрэбу, а часта і смеласць дапамагаць ім, абараняць іх ад крыўдзіцеляў, якімі б дужымі тыя ні былі. Пісанне для Карпюка было і застаецца перш за ўсё ўдзелам у фарміраванні грамадскай думкі, уздзеяннем на сумленне і норавы, а ўрэшце — арганізацыяй грамадскай волі. «Пісанне стала маім лёсам,— гаворыць у памянёнай аўтабіяграфіі А. Карпюк.— Я знайшоў спосаб, як найбольш быць карысным людзям. Я спазнаў шчасце, я ведаю, як мне жыць!»

Такім чынам, перад намі пісьменнік грамадзянскага складу, нездарма значнае месца ў яго літаратурным набытку займае публіцыстыка — нарысы «Мая Гродзеншчына», «След на зямлі», «Чаго мы варты», артыкулы і выступленні на літаратурных форумах. Натуральна, у яго аповесцях «У адным інстытуце», «Пушчанская адысея» і ў раманах «Вершалінскі рай», «Карані» вялікае месца займаюць аўтабіяграфічныя і дакументальныя факты, эпізоды, вобразы, што прыдае прозе большую, чым традыцыйнай белетрыстыцы, аўтэнтычнасць і выклікае апазіцыю прататыпаў адмоўных персанажаў.

Дастойна пражыўшы акупацыю і вайну, А. Карпюк адчуу сябе паўнапраўпым савецкім грамадзянінам, годным даверу і маючым права свабодна выказвацца па ўсіх вострых пытаннях мінулага і будучага краіны. У меру таго як набіраў вагі яго пісьменніцкі талент, усё больш пачыналі значыць для яго праўдзівасць і свабода слова, гэтыя каштоўнасці станавіліся справай жыцця: «Я стаю на сваёй зямлі, ды яшчэ каб не гаварыў на ёй таго, што думаў? Навошта тады жыць?!» Гэта рэпліка з выступлення А. Карпюка на V з'ездзе пісьменнікаў Беларусі, які адбыўся ў Мінску 16 мая 1966 г. Прамоўца быў к таму часу аўтарам папулярных у моладзі аповесцей, але тэму для выступлення даў яму ажыятаж, падняты вакол тэксту разгорнутай аўтабіяграфіі «Мая Джамалунгма», апублікаванай у часопісе «Маладосць».

Сёння мала хто б паверыў, што бядою для аўтара абярнуўся станоўчы водгук на «Маю Джамалунгму» мюнхенскай газеткі «Бацькаўшчына», якую выдавалі на сродкі антысавецкіх сіл Станіслаў Станкевіч і Якуб Стральчук.

Правакацыя падышла якраз на час закручвання ідэалагічных гаек з выпадку выхаду на вяршыню ўлады Л. Брэжнева. Над лі-таратурай і пры Хрушчове віселі хмары, сыпаліся вінавачанні ў ма-дэрнізме ці абстракцыянізме, адыходзе ад сучаснасці, адрыве ад надзённых праблем. Пры Брэжневе ажылі рэцыдывы культу Сталіна, спробы абяліць правадыра, пісьменнікаў сталі вінаваціць у шкодным раздрапванні ранаў, г. зн. прыгадванні сталінскіх рэпрэсій, літаратурны працэс падпаў пад больш жорсткі ідэалагічны кантроль, а Карпюк не мяняў пазіцыі і трапіў у лік «казлоў адпушчэння», без якіх не мог адбыцца рытуал чарговай ідэалагічнай кампаніі, якую праводзіў, патрапляючы новаму гаспадару, Суслаў, стараючыся падкруціць дысцыпліну, вярнуць грамадства назад, у стан бяспамяцтва. Пахвала крытыка з «Бацькаўшчыны» дала кампрамат, а ў дадатак Карпюк аказаўся ўпартым, не збіраўся каяцца, і канфлікт з ідэалагічнай службай ахапіў усе тры ўзроўні — абласны, літаратурна-ведамасны і рэспубліканскі.

«Чатыры гады я працаваў загадчыкам агенцтва «Інтурыст»,— паведаміў на з'ездзе А. Карпюк.— Калі ж у мюнхенскай «Бацькаў-шчыне» з'явілася хвалебная рэцэнзія на маю аўтабіяграфію з «Ма-ладосці», сакратар нашага абкома партыі т. Міцкевіч даў загад мяне з «Інтурыста» прагнаць па прынцыпе — калі вораг хваліць, значыць, я кепскі». Пісьменнік слушна ўлавіў у адносінах да сябе паварот старых прыёмаў шальмавання і глуму, якімі карысталіся несумленныя кіраўнікі ў сталінскія часы: «...дакуль у нас будуць цягнуцца рэцыдывы мінулага ды практыкавацца звычай: раней збэсціць чалавека, затаптаць. а потым ужо разбірацца — вінаваты ён ці не»,— абураецца пісьменнік і прычыну амаралізму бачыць у тым, што «некаторых людзей пакалечыў культ. Ад таго, што чалавек такі век свой адно і ведаў падпарадкоўвацца загадам зверху, у яго, беднага, атрафіравалася здольнасць самастойнага мыслення, знікла прыродная чалавечая рыса не ісці наперакор свайму сумленню».